Noardfrysk
koarte spraakleare fan it Noardfrysk
yn de tongslach fan de Bökingharde
Ynhâld
Suggestjes foar fierdere stúdzje
Haadstik 1: útspraak en oerienkomsten
Haadstik 2: haadwurden en lidwurden
Ferklearring fan grammatikale termen
Yn de achtste en njoggende ieu teagen groepen Friezen by de Waadseekust
lâns nei it noarden ta. Harren neiteam wennet noch altyd yn wat no
it noardlikste puntsje fan Dútslân is, deun by de grins mei
Denemarken. It gebiet draacht de namme Noard-Fryslân en in lytse
10.000 minsken prate der Frysk.
It Frysk fan Noard-Fryslân, it Noardfrysk, ûnderskiedt him
frijwat fan it Frysk dat yn de Nederlânske provinsje Fryslân
praat wurdt, it saneamde Westerlauwersk Frysk. De Aldfryske taal dêr't
beide dialekten út ûntstien binne, hat him yn de twa Fryske
gebieten oars ûntwikkele. Dat komt trochdat de útspraak yn
'e rin fan 'e tiid feroare is en ek trochdat de Friezen in soad wurden
liend ha fan har neiste buorlju. Yn Westerlauwersk Fryslân wienen
dat de Hollanners, yn Noard-Fryslân de Denen en de Saksen en letter
de Dútsers. Dêrtroch lykje it Noardfrysk en it Westerlauwersk
Frysk op it earste each hiel ferskillend. Doch binne de ferskillen net
sa grut. In Westerlauwerske Fries dy't de belangryskste Deenske wurden
yn it Noardfrysk kin en wit hoe't de útspraak fan it Noardfrysk
yn 'e rin fan 'e ieuwen feroare is, kin it Noardfrysk al frij gau ferstean.
Dêr komt noch by dat de grammatika fan beide dialekten noch altyd
aardich oerienkomt.
Dit boek behannelet it Noardfryske dialekt Mooring, sa't dat yn de doarpen,
Risem-Lonham, Klookris en Moosbel praat wurdt. Dat dialekt hat de measte
sprekkers en wurdt as in soarte fan standert foar it skriftlike taalgebrûk
sjoen. De oare dialekten fan 'e fêstewâl binne mei wat kennis
fan it Mooring goed te ferstean. De ferskillen mei de dialekten fan de
Noardfryske Waadeilannen binne folle grutter. De Noardfriezen fan 'e fêstewâl
kinne dy sels ek net altyd hielendal ferstean.
Dit boek is rjochte op de gewoane Fries dy't in ridlike behearsking
fan it skriftlike Frysk hat en wat mear oer it Noardfrysk witte wol. Dat
wol sizze dat de grammatika net op alle punten folslein is. Net alle útsûnderingen
op regels wurde neamd en guon regels wurde wolris wat ienfâldiger
steld as yn wittenskiplike grammatika's. Omdat de Fryske grammatikale termen
lang net by elkenien bekend binne, stiet efteryn it boek in list fan alle
brûkte grammatikale termen mei de Hollânske oersetting derby.
Dit boek is opboud út trije parten: in oersjoch fan de grammatika
fan it Noardfrysk, in tal teksten en wat oefeningen. By it boek heart in
aparte wurdlist. De bêste learmetoade
is om mei help fan dy wurdlist te besykjen om de teksten te lêzen.
Atst dy teksten sûnder al te folle muoite begripe kinst, kinst de
oefeningen brûke om de passive kennis te fergrutsjen en wat aktive
kennis op te bouwen. It is handich om de grammatika geregeld troch te blêdzjen,
dan witst by it meitsjen fan de oefeningen wêr'tst de antwurden fine
kinst. As fierdere ferdjipping fan 'e kennis binne by de teksten noaten
mei kommentaar opnaam. Dy kinst yn it begjin it bêste flechtich trochsjen
en wat yngeander besjen atst al wat aktive feardichheid opboud hast. Om
de taal better yn 'e macht te krijen is it fansels it moaiste om dy yn
'e praktyk mei sprekkers fan it Noardfrysk te oefenjen. Foar fierdere stúdzje
steane hjirnei in pear nuttige boeken neamd.
Henk Wolf
Suggestjes
foar fierdere stúdzje
Wurdboeken
Interfriisk lexicon (lyts wurdboek mei Dútsk, Ingelsk, Deens,
Westerlauwersk Frysk en ûnderskate Noardfryske dialekten)
Sjölin, B, A. Walker & O. Wilts (1988), Frasch Uurdebök,
Nordfriesische Wörterbuchstelle der Christian-Albrechts-Universität
Kiel/Neumünster: Karl Wachholtz Verlag. (Noardfrysk-Dútsk wurdboek)
Kellner, B. (1991), Deutsch-Friesische Wörterliste; Mooringer Mundart,
Nordfriesische Wörterbuchstelle der Christian-Albrechts-Universität
Kiel. (Dútsk-Noardfryske wurdlist)
Basiswörterbuch Deutsch-Friesisch (2000), gearstald troch de Foriining
for nationale Friiske en de Frasche feriin for e Ååstermååre
y.g.m. de Nordfriesische Wörterbuchstelle der Christian-Albrechts-Universität
Kiel, Klookris: Verlag Andersen-Haus. (Dútsk-Noardfrysk wurdboekje)
Petersen, E. (1994), Deutsch-friesisches Wörterbuch, Aaster-Beergem:
Foriining for nationale Friiske. (lyts Dútsk-Noardfrysk wurdboekje)
Tams Jörgensen, V. (1991), Frasch-tjüsch-dånsch uurdebök,
Bräist: Nordfriisk instituut. (lyts Noardfrysk-Dútsk-Deensk
wurdboekje)
Grammatika's
Andresen, H. & A. Petersen (1997), Kleine friesische Sprachlehre,
Bräist/Bredstedt: Verlag Nordfriisk Instituut. (yn it Dútsk)
Tams Jörgensen, V. (1978), Kort spräkeliir foon dåt
Mooringer Frasch, Bräist: Nordfriisk Instituut. (yn it Noardfrysk)
Learboeken
Sjölin, B. (1986), Frasch for önjfångere; Programmierter
Lehrgang des Mooringer Friesisch, Nordfriesische Wörterbuchstelle
der Christian-Albrechts-Universität Kiel. (yn it Dútsk)
Walker, A. & O. Wilts (1980), Hiir Frasch - Liir Frasch; Friesischer
Sprachkurs (Mooringer Dialekt), Bredstedt/Bräist: Nordfriisk Instituut.
(yn it Noardfrysk en Dútsk)
Hollingworth, K. (1991), Lern Friesisch! Liir Frasch!, Aaster-Beergum/Ost-Bargum: Foriining for nationale Friiske. (yn it Dútsk)
Haadstik 1
: Utspraak en oerienkomsten
Utspraak
De skriuwwize fan it Noardfrysk is frij regelmjittich; der binne dúdlike
regels, dêr't net sa folle útsûnderingen op binne.
Hjirûnder fynst in oersjoch fan alle letterkombinaasjes yn it
Noardfrysk. By elke letter stiet de klank oanjûn dy't it tichtste
by de útspraak fan it Noardfrysk stiet. Foar de krekte útspraak
is it fansels belangryk om it Noardfrysk yn 'e praktyk te hearren.
skriuwwize útspraak
a - koarte a yn bak
aa - lange aa yn aap
ä - koarte e yn pet
ää - lange ê yn bêd
å - koarte a yn kat
åå - lange â yn hân
äi - ij yn kij
au - au yn blau
b - b yn bus
ch - ch yn aardich
d - d yn dak
e - stomme e yn sitte
ee - lange ee yn feest
f - f yn fisk
g - g yn goed
h - h yn hân
i - koarte i yn pit
ii - lange ii yn tiid
j - j yn jas
k - k yn kast
l - l yn leech
m - m yn man
n - n yn neat
ng - ng yn bang
o - koarte o yn hok
oo - lange oo yn stoom
ö - koarte eu yn reus
öö - lange eu yn kleur
öi - ui yn buis
ou - ou yn tou
p - p yn plant
r - r yn ride
s - s yn sitte
sch - sj yn sjef
t - t yn tafel
u - koarte û yn hûn
uu - lange û yn lûd
ü - koarte u yn put
üü - lange ú yn drúf
w - w yn wetter
De skriuwwize is frij ienfâldich. Koarte lûden wurde mei
ien letter skreaun, lange lûden mei twa. In foarbyld: it wurd bane
(binnen)
wurdt útsprutsen as 'banne' (dus mei de koarte a fan tak).
It wurd
leese (lêze) wurdt útsprutsen as 'leze'
(dus mei de lange ee fan nee).
Noch in pear belangrike opmerkings:
- De letters ee foar in r wurde útsprutsen as [ea], lykas yn
bear.
- In i nei in lûd wurdt útsprutsen as in [j]. In foarbyld:
woin
(wein) wurdt útsprutsen as [wojn].
- At de letters ee foar in r steane, dan wurde se útsprutsen
as ea yn bear.
- De s wurdt soms ek brûkt om de klank [z] oan te jaan. Dy klank
komt foaral foar nei lange lûden, sa as yn leese (lêze).
- In b, d, g of w oan 'e ein fan it wurd wurdt ek as sadanich útsprutsen.
Der wurdt gjin [p], [t], [ch] of [f] fan makke. In foarbyld: hood
(holle) wurdt útsprutsen as [hood] en dus net as [hoot].
- In protte Noardfriezen sprekke de r wat mear efter yn 'e mûle
út as de Westerlauwerske Friezen, krekt as brijkje se in bytsje.
Oerienkomsten tusken it Noardfrysk en it Westerlauwersk Frysk
In protte wurden yn it Noardfrysk binne al te begripen atst in tal regelmjittige
ferskillen mei it Westerlauwersk Frysk kinst. Sjoch mar ris nei de ûndersteande
foarbylden.
fasch - fisk
schap - skip
schamel - skimmel
mansche - minske
wansche - winskje
twasche - tusken
schiiw - skiif
poosche - Peaske
Frasch - Frysk
ik ban - ik bin
dü bast - do bist
hi as - hy is
sate - sitte
bane - binnen
lönj - lân
hönj - hân
strönj - strân
weer - wêr
deer - dêr
leese - lêze
weese - wêze
beest - bêst
hüs - hûs
müs - mûs
üs - ús
üt - út
Haadstik 2
: Haadwurden en lidwurden
Wurdslachte
It Noardfrysk hat trije wurdslachten: manlik, froulik en ûnsidich.
Fierder kin in wurd yn it meartal stean. Yn al dy gefallen kin it wurd
in oar beskaat lidwurd krije.
| manlik | froulik | ûnsidich | meartal |
| di hün
de hûn |
jü kåt
de kat |
dåt toorp
it doarp |
da bjarne
de bern |
| en hün
in hûn |
en kåt
in kat |
en toorp
in doarp |
At it lidwurd net spesjaal de klam krijt,
dan wurde it manlike, froulike en meartallige lidwurd faak ferfongen troch
de koartere foarm e. It ûnsidige lidwurd wurdt dan ferfongen
troch et.
Foarbylden:
di hün - e hün
jü kåt - e kåt
dåt toorp - et toorp
da bjarne - e bjarne
Nei in ferhâldingswurd wurdt et faak noch fierder ferkoarte
ta t. It wurdt dan oan it ferhâldingswurd fêst skreaun.
Foarbyld:
for et hüs wurdt fort hüs (foar it hûs)
döör et lönj wurdt döört lönj
(troch it lân)
Wurden dy't yn it Westerlauwersk Frysk it lidwurd de krije, krije
yn it Noardfrysk faak it lidwurd e. Westerlauwersk Fryske wurden
mei it krije yn it Noardfrysk faak it lidwurd et.
Net allinnich it lidwurd wurdt beskaat troch it slachte fan it haadwurd, dat jildt ek foar de telwurden ien, twa en trije. Fòàr manlike wurden brûke de Noardfriezen ån, twäär en tra. Foar froulike en ûnsidige wurden wurdt iinj, tou en tri brûkt. Wat soartgelikens jildt foar gjin. Dat is nån foar ientallige manlike wurden en niinj foar froulike, ûnsidige en meartallige wurden. Troch dy ferdieling is in sin lykas der wie gjin man of frou sûnder galaklean op it feest net letterlik oer te setten. Dat wurdt dan: deer wus nån moon än niinj wüset suner gaalakluuse awt fäst.
Oare foarbylden: ån dräng än tou foomne (ien
jonge en twa famkes), iinj foomen än twäär dränge
(ien famke en twa jonges)
Yn hegere telwurden komt allinnich de net-manlike foarm fan ien, twa
en trije foar. Foarbyld: iinjäntwunti kjarls (ienentweintich
manlju).
Meartal
De measte wurden krije yn it meartal de útgong -e. At
in wurd op in -e einget, dan bliuwt it yn it meartal gelyk.
| iental | meartal |
| di hün
de hûn |
da hüne
de hûnen |
| et bjarn
it bern |
e bjarne
de bern |
| de moune
de moanne |
da moune
de moannen |
At in wurd in ûnregelmjittich meartal hat, dan wurdt dat yn de
wurdlist
oanjûn.
Ferlytsingswurden
Yn it Noardfrysk kinst fan haadwurden gjin ferlytsingswurd meitsje.
Atst oanjaan wolst dat eat of immen lyts is, dan moatst latj (lyts)
brûke.
Foarbylden:
Ik sii en latjen hün (ik sjoch in hûntsje)
Ingwer as nuch mån en latjen dräng (Ingwer is noch
mar in jonkje)
Yn it Westerlauwersk Frysk wurdt it ferlytsingswurd ek wol brûkt
om oan te jaan dat men op immen of eat delsjocht, of der de gek mei hat.
Yn it Noardfrysk kinst dat oanjaan troch it lidwurd dåt te brûken,
ek by manlike en froulike wurden (dåt wüset ynstee fan
jü
wüset).
It Noardfrysk hat wol ferlytsingswurden út oare talen liend.
Se kinne ûnderskate slachten ha.
Foarbylden:
Di måntje heet en naten båntje as ferkuuper. (dat mantsje hat in aardich baantsje as ferkeaper)
Hääst dü di dööntje ouert blömken al
hiird? (hasto it ferhaaltsje oer it koweblomke al heard?)
Yn it Westerlauwersk Frysk is allinnich by persoanlike foarnamwurden
noch ferskil yn namfal te sjen. Sa is ik ûnderwerpsfoarm (oars
sein: earste namfal) en my foarwerpsfoarm (tredde/fjirde namfal).
Yn it Noardfrysk is der net allinnich by persoanlike foarnamwurden in
ferskil tusken ûnderwerpsfoarm (earste namfal) en foarwerpsfoarm
(tredde of fjirde namfal) te sjen, mar ek by nammen fan persoanen. Foar
nammen yn de foarwerpsfoarm jilde de neikommende regels:
-Nammen dy't yn de ûnderwerpsfoarm ien wurdlid ha, krije de útgong
-en.
-Oare nammen krije de útgong -n.
| ûnderwerpsfoarm | foarwerpsfoarm |
| Hans as en moon
Hans is in man |
Ik sii Hansen
Ik sjoch Hans |
| Maike as en foomen
Maike is in famke |
Ik sii Maiken
Ik sjoch Maike |
| Pätjer as en böre
Pätjer is in boer |
Ik sii Pätjern
Ik sjoch Pätjer |
| Marie as en foomen
Marie is in famke |
Ik sii Marien
Ik sjoch Marie |
Wurden foar famyljeleden, sa as mam (mem), taatje
(heit),
åte (pake) en åål
(beppe), wurde ek as namme beskôge en feroarje dus ek yn de
foarwerpsfoarm.
Om it makliker te meitsjen: nammen yn de ûnderwerpsfoarm kinst
ferfange troch hy/sy. Nammen yn de foarwerpsfoarm kinst ferfange troch
him/har.
De twadde namfal fan eigennammen wurdt foarme troch efter de foarwerpsfoarm
in -s te setten.
Foarbylden:
Pätjerns mam (Pätjer syn mem)
Hansens woin (Hans syn wein)
Mariens moon (Marie har man)
De Westerlauwerske konstruksje mei syn/har is yn it Noardfryske ek mooglik:
Pätjer
sin mam, Hans san woinen Marie harn moon binne ek poerbêst
Noardfrysk.
It eigenskipswurd kin in útgong krije at it direkt foar in haadwurd
stiet. De útgong hinget ôf fan it slachte fan it haadwurd
en fan it wurd dat derfoar komt.
| manlik | froulik | ûnsidich | meartal |
| di rüüdje win
de reade wyn |
jü rüüdj klöör
de reade kleur |
dåt rüüdj papiir
it reade papier |
da rüüdje papiire
de reade papierren |
| en rüüdjen win
in reade wyn |
en rüüdj klöör
in reade kleur |
en rüüdj papiir
in read papier |
|
| rüüdjen win
reade wyn |
rüüdj klöör
reade kleur |
rüüdj papiir
read papier |
rüüdje papiire
reade papierren |
De regels foar de útgong op it eigenskipswurd kinne sa formulearre
wurde:
-foar in froulik of ûnsidich wurd krijt it gjin útgong.
Foarbylden: jü üülj åål (de âlde
beppe), en üülj toorp (in âld doarp)
-foar in meartallich wurd krijt it altyd de útgong -e.
Foarbylden: latje bjarne (lytse bern), e grute kjarls
(de grutte mannen)
-foar in manlik wurd krijt it de útgong -en:
* nei it ûnbeskaat lidwurd (en): en üüljen moon (in âlde man)
* nei ån (ien): ån üüljen moon (ien âlde man)
* nei nån (gjin): nån üüljen moon (gjin âlde man)
* at der neat foar stiet: üüljen win as beest (âlde
wyn is bêst)
-foar in manlik wurd krijt it de útgong -e yn alle oare gefallen.
Foarbylden: di üülje moon (de âlde man),
dideere
grute hün (dy grutte hûn), üüsen äine
wäi (ús eigen wei), ik eerme moon (ik
earme man).
At it eigenskipswurd namwurdlik diel fan it stelde is, dus net direkt
foar it haadwurd stiet, dan krijt it gjin útgong. Dat is yn it Westerlauwersk
Frysk ek sa.
Foarbylden:
Di moon as üülj (de man is âld)
E kjarls san krunk (de mannen binne siik)
By it oansprekken fan in persoan wurdt de foarm brûkt dy't nei
it beskaat lidwurd brûkt wurdt.
Foarbylden:
Moin, latje moon, weer boogest dü? (goeie, lytse man, wêr wennesto?)
Liiw Meta! (leave/bêste Meta!)
Liiwe Pätjer! (leave/bêste Pätjer!)
Hüülj ap, latj bjarn! (hâld op, lyts bern!)
Bywurdlike en eigenskiplike foarm
Guon eigenskipswurden ha twa ferskillende foarmen.
-De bywurdlike foarm: dy foarm wurdt brûkt at it eigenskipswurd
de funksje fan bywurd hat of at it namwurdlik diel fan it stelde is.
-De eigenskiplike foarm: dy foarm wurdt brûkt at it eigenskipswurd
foar it haadwurd stiet.
Foarbylden:
Hi as gödj (hy is goed)
Jü doonset gödj (sy dûnset goed)
E gou wüset (de goede frou)
En gouen moon (in goeie man)
E foomen as liif (it famke is leaf)
En liiw foomen (in leaf famke)
De bywurdlike foarm fan goed is gödj, de eigenskiplike foarm
is gou. Fan leaf is de bywurdlike foarm liif en de eigenskiplike
foarm liiw.
Yn de wurdlist wurdt de bywurdlike foarm
fan it eigenskipswurd opnaam. At de eigenskiplike foarm ferskillend is,
dan stiet dy der tusken fjouwerkante heakjes [ ] efter.
De treppen fan ferliking wurde yn it Noardfrysk hast krekt sa foarme
as yn it Westerlauwersk Frysk:
| stellend | fergrutsjend | oertreffend |
| grut | gruter | grutst |
-De fergrutsjende trep wurdt foarme troch de útgong -er.
-De oertreffende trep wurdt foarme troch de útgong -st.
-By wurden dy't eingje op -s of -st komt by de oertreffende
trep in -e- foar de útgong. In foarbyld: fååst
- fååster - fååstest (fêst - fêster
- fêstst).
Foarbylden:
Di wäi as briidj (de dyk is breed)
Di briidje wäi (de brede dyk)
Di briidjere wäi (de bredere dyk)
Di briidjste wäi (de breedste dyk)
Yn it Westerlauwersk Frysk wurdt de oertreffende trep wolris ferfongen
troch in konstruksje mei op 't + oertreffende trep. It Noardfrysk hat in
ferlykbere konstruksje mei am + oertreffende trep + -en.
Dy wurdt lykwols folle faker brûkt as yn it Westerlauwersk Frysk.
Foarbylden:
Ik ban grutst (ik bin (it) grutst)
Ik ban am grutsten (ik bin (op 't) grutst)
By in pear eigenskipswurden binne de treppen fan ferliking ûnregelmjittich.
Foarbylden:
gödj - bääder - beest (goed - better - bêst)
üülj - åler - ålst (âld - âlder - âldst)
kölj - kouler - koulst (kâld - kâlder - kâldst)
Yn de wurdlist wurde ûnregelmjittige
treppen fan ferliking tusken rûne heakjes () oanjûn.
Ferskaat
Noch in pear dingen oer eigenskipswurden dy't wichtich binne om te witten:
-It wurd nooch (genôch) wurdt bûgd as nooge at it foar of nei in meartallich wurd stiet.
Foarbylden: nooch brüüdj (genôch bôle),
nooge
manschne (genôch minsken), manschne nooge (minsken
genôch)
-It wurd stååkels (begrutlik, earm) wurdt nea bûgd.
Foarbyld: di stååkels dräng heet sin giilj slan
(dy earme jonge hat syn jild weitôge)
-In protte/folle kin yn it Noardfrysk op twa manieren oerset wurde:
* foole (at it by in ientallich wurd heart, krekt lykas it Ingelske 'much')
* maning (at it by in meartallich wurd heart, krekt lykas it Ingelske 'many')
Foarbylden:
foole moolke (in protte molke), foole giilj (in
protte jild), maning manschne (in protte minsken), maning
böke
(in protte boeken), ai foole giilj (net
folle jild), tu maning manschne (te folle minsken)
| iental | ûnderwerpsfoarm | foarwerpsfoarm |
| 1. | ik
ik |
me
my |
| 2. | dü
do |
de
dy |
| 3. | hi ('r)
hy (er) |
ham ('n)
him ('m) |
| jü ('s)
sy/hja (se) |
har ('s)
har (se) |
|
| et ('t)
it ('t) |
et ('t)
it ('t) |
| meartal | ûnderwerpsfoarm | foarwerpsfoarm |
| 1. | we
wy |
üs
ús |
| 2. | jam ('m)
jim |
jam
jim |
| 3. | ja ('s)
sy/hja (se) |
ja/jam ('s)
har/harren (se) |
Krekt as yn it Westerlauwersk Frysk ha in tal persoanlike foarnamwurden
ek in koartere foarm, dy't nei bynwurden of tiidwurden brûkt wurdt.
In dúdlik ferskil tusken beide talen is dat it Noardfrysk in koartere
ûnderwerpsfoarm fan jam hat: 'm.
It Noardfrysk hat net in apart wurd foar jo. By âldere bekende
persoanen wurdt soms de namme of in oansprekfoarm brûkt, lykas näiber
(buorman). By âldere ûnbekende persoanen wurdt soms hi/ham
of jü/har brûkt. Dat gebrûk stjert lykwols út.
Foarbylden:
Koon näiber me heelpe? (buorman, kinne jo my helpe?)
Koon ik mamen heelpe? (kin ik mem helpe?)
Heet Katriin dåt ål sänj? (hat Katriin dat al sjoen)
Koon ik ham wat frååge? (menear, kin ik jo wat
freegje?)
Krekt as yn it Westerlauwersk Frysk kin dü faak fuortlitten
wurde. Dat kin lykwols net nei bynwurden, dy't yn it Noardfrysk net bûgd
wurde.
In foarbyld:
Wan dü wäät, koost makaame. (atst wolst, kinst
meikomme)
Krekt as yn it Westerlauwersk Frysk wurdt de foarwerpsfoarm fan it persoanlike
foarnamwurd ek brûkt by weromwurkjende tiidwurden.
Foarbylden:
Hi hööget ham (hy ferhûget him)
We fröie üs (wy fermeitsje ús)
It Westerlauwersk Fryske men (mei de wat âlderwetske foarwerpsfoarm
jin) is yn it Noardfrysk huum of följk (mei de foarwerpsfoarm
ham).
Dy wurden kinne ek brûkt wurde yn de algemienere betsjutting fan
it Hollânske 'men'.
Foarbylden:
Huum wiitj uler, hü hi dåt miinjt. (men wit nea hoe't hy dat mient)
Följk koon ham samtids bääder roui hüülje. (men kin jin soms better rêstich hâlde)
Följk säit, dåt hi ai ålhiil wis as. (der
wurdt sein dat hy net alhiel wiis is)
Yn it Westerlauwerske Frysk kin men
ien oansprekke mei do, jo of jim, folge troch eat dêr't men dyselde
mei ferliket (lykas: do grutte sûch!). Dat kin yn it Noardfrysk ek,
mar dêr kinst yn it iental ynstee fan it persoanlik foarnamwurd ek
it besitlik foarnamwurd din/dan brûke. Mei it meartal jarnge giet
it net, dan moatst jam brûke.
Foarbylden:
Dü loie hün! (do luie hûn!)
Dan loie hün! (do luie hûn!)
Jam loie hüne! (jim luie hûnen!)
It besitlike foarnamwurd hat ferskillende foarmen. Dy binne ôfhinklik
fan it slachte fan it haadwurd dêr't it by heart.
| manlik | froulik | ûnsidich | meartal |
| man brouder
myn broer |
min süster
myn suster |
min bjarn
myn bern |
min süsterne
myn susters |
| dan brouder
dyn broer |
din süster
dyn suster |
din bjarn
dyn bern |
din süsterne
dyn susters |
| san brouder
syn broer |
sin süster
syn suster |
sin bjarn
syn bern |
sin süsterne
syn susters |
| harn brouder
har broer |
har süster
har suster |
har bjarn
har bern |
har süsterne
har susters |
| üüsen brouder
ús broer |
üüs süster
ús suster |
üüs bjarn
ús bern |
üüs süsterne
ús susters |
| jarnge brouder
jim broer |
jarnge süster
jim suster |
jarnge bjarn
jim bern |
jarnge süsterne
jim susters |
| jare brouder
harren broer |
jare süster
harren suster |
jare bjarn
jim broer |
jare süsterne
jim susters |
De froulike, ûnsidige en meartallige foarmen fan it besitlike
foarnamwurd binne gelyk. De manlike foarm wykt ôf by myn, dyn, syn,
har en ús.
| manlik | froulik | ûnsidich | meartal |
| diheere moon
dizze man |
jüheer wüset
dizze frou |
dåtheer bjarn
dit bern |
daheer/daheere manschne
dizze minsken |
| dideere moon
dy man |
jüdeer wüset
dy frou |
dåtdeer bjarn
dat bern |
dadeer/dadeere manschne
dy minsken |
It oanwizende foarnamwurd wurdt yn it Noardfrysk ôflaat fan it
lidwurd. Yn it meartal kinne de foarmen mei en sûnder de útgong
-e
frij trochinoar hinne brûkt wurde.
By weromferwizing yn in tekst wurdt yn it Westerlauwerske Frysk dy of
dat brûkt. Yn it Noardfrysk kinne dêr de lidwurden di/jü/dåt
foar brûkt wurde, en fierders alle oanwizende foarnamwurden.
In foarbyld:
Min süster heet en stölj kååft; di/diheere/dideere stölj wal 's apsnüüsche än ferschånke.
(myn suster hat in stoel kocht; dy stoel wol se opknappe en fuortjaan)
Stiet der net in haadwurd efter, dan hat it oanwizend foarnamwurd by
in weromferwizing de foarm fan it lidwurd.
In foarbyld:
Min süster heet en stölj kååft; di wal 's apsnüüsche än ferschånke.
(myn suster hat in stoel kocht; dy wol se opknappe en fuortjaan)
Oars as yn it Westerlauwersk Frysk krije
foarnamwurden altyd it slachte en getal fan it wurd dêr't se nei
ferwize.
Foarbylden:
Man brouder heet en kåt kååft; hi wal 's Walter nååme. (myn broer hat in kat kocht; hy wol him Walter neame)
Deer gungt en wüset forbai, har hääw ik heer nuch uler sänj. (dêr giet in frou foarby, dy haw ik hjir noch nea sjoen)
Deer stoont en kü önj e feen; jü as fjouer iir üülj.
(der stiet in ko yn 'e greide; hy is fjouwer jier âld)
Betreklike foarnamwurden
It betreklike foarnamwurd dy't of dat is yn it Noardfrysk wat.
Foarbylden:
Jü wüset, wat önj e tün sat (de frou dy't yn 'e tún sit)
Dåt bjarn, wat dåt dänj heet (it bern dat dat dien hat)
Da bjarne, wat ik sänj hääw (de bern dy't ik
sjoen ha)
It betreklike foarnamwurd dêr't (dat yn kombinaasje mei
in ferhâldingswurd brûkt wurdt) is yn it Noardfrysk weer.
By minsken kin ek huum brûkt wurde. Huum kin ek fuort
nei it ferhâldingswurd komme.
Foarbylden:
Dåt hüs, weer jam önj booge (it hûs dêr't jim yn wenje)
Di moon, weer we änjörsne ma snååkeden (de man dêr't wy juster mei praten)
Jü foomen, huum dü ma spaalst (it famke dêr'tsto mei boartest)
Jü foomen, ma huum dü spaalst (it famke dêr'tsto
mei boartest)
It betreklike foarnamwurd waans wurdt yn it Westerlauwersk Frysk
amper mear brûkt. Wy sizze meastal dy syn of dy har.
Yn it Noardfrysk wurdt dêr de foarm huums of huumsen
foar brûkt: huumsen at it haadwurd dat dernei komt manlik
is, huums at it froulik, ûnsidich of meartal is.
Foarbylden:
Di moon, huums hüs ik kååft hääw (de man waans hûs ik kocht ha)
Jü wüset, huumsen woin ik liinjd hääw (de
frou waans auto ik liend ha)
De Noardfriezen skriuwe foar in betreklik foarnamwurd altyd in skrapke.
Bûgde foarnamwurden
It freegjend foarnamwurd huk (hokker) wurdt yn it Noardfrysk bûgd. De bûging is deselde dy't in eigenskipswurd krijt nei it ûnbeskaat lidwurd. Dus: huken moon (hokker man), huk wüset (hokker frou), huk bjarn (hokker bern), huke manschne (hokker minsken). Dat jildt ek at se net foar it haadwurd steane, lykas yn:dü hääst tra oome; huken as befraid ma tante Mine? (do hast trije omkes; hokker is troud oan tante Mine?)
It oanwizend foarnamwurd suk (sok, sa'n) wurdt op deselde manier bûgd: suken moon (sa'n man), suk giilj (sok jild) ensfh.
| notiid | booge | hiire |
| ik | boog | hiir |
| dü | boog est | hiir st |
| hi | boog et | hiir t |
| we | boog e | hiir e |
| jam | boog e | hiir e |
| ja | boog e | hiir e |
| doetiid | booge | hiire |
| ik | boog ed | hiir d |
| dü | boog edst | hiir dst |
| hi | boog ed | hiir d |
| we | boog eden | hiir den |
| jam | boog eden | hiir den |
| ja | boog eden | hiir den |
| ôfslutend mulwurd | booge | hiire |
| ik hääw | boog ed | hiir d |
Tiidwurden dêr't de stam fan útgiet op in w/r/i/m/l/n of
in lûd wurde meastal bûgd lykas hiire (ezelsbrechje:
WRIeMeLeN). De measte oare tiidwurden wurde bûgd lykas booge.
Der binne in stik as wat tiidwurden dy't eartiids útgongen op
-ele,
-eme,
-ere,
ensfh. Dy tiidwurden ha de earste-e fan de útgong der yn
de ynfinityf en de notiid meartal útsmiten. Foarbylden binne
räägne
(foarhinne räägene, rekkenje) en waksle (foarhinne
waksele,
wikselje).
Se wurde fierders op 'e selde manier bûgd as hiire. Dus: ik
waksel, dü wakselst, hi wakselt, we waksle, ensfh.
De ûnfolsleine doe-dantiid kin foarme wurde mei as helptiidwurd
de doetiid fan schale of wårde (sj. par. modale helptiidwurden).
By guon tiidwurden is it lykwols gebrûkliker om ynstee dêrfan
de gewoane doetiid te brûken. Benammen by weese (wêze),
heewe
(hawwe)
en de modale helptiidwurden is dat it gefal.
Foarbylden:
Hi wus nån gouen schöljmäister, wan 'r deer ninte foon seede wörd (hy soe gjin goeie skoalmaster wêze at er dêr neat fan sizze soe)
Kööst me flicht iinjsen heelpe? (soest my miskien
eefkes helpe kinne?)
It Noardfrysk hat krekt lykas it Westerlauwersk Frysk twa ferskillende
foarmen fan de ynfinityf: de nammefoarm dy't einget op -e, en de
doelfoarm dy't einget op -en. It gebrûk fan nammefoarm en
doelfoarm is yn beide Fryske fariëteiten (hast) gelyk.
Foarbylden:
Ik sii ham luupen (ik sjoch him rinnen)
Ik lätj ham luupe (ik lit him rinne)
Ik wal hål en lait luupe (ik wol graach wat rinne)
Jan ferseecht wi tu luupen (Jan besiket wer te rinnen)
Et luupen foon dideere moon (it rinnen fan dy man)
Der binne in pear tiidwurden mei in doelfoarm dy't net ôflaat
wurde kin troch efter de nammefoarm in -n te setten. It giet om
'e pearen: düünj/douen, fliinj/fliien, füünj/fouen,
siinj/siien, slüünj/slouen, schiinj/schaien, tiinj/tiien en
tüünj/touen. Yn 'e wurdlisten stiet in ôfwikende
doelfoarm [tusken kante heakjes].
Foarbylden:
Leo wal hål fliinj (Leo wol graach fleane)
Leo ferseecht tu fliien (Leo besiket te fleanen)
Ynfinitiven dy't bliwe (bliuwe) as helptiidwurd ha, krije
ek de útgong -en. Steane ynfinityf en in foarm fan bliwe
lykwols fuort efterinoar, dan wurdt ek wolris in ynfinityf op -e
brûkt. De beide tiidwurden wurde dan oaninoar skreaun.
Foarbyld:
Dü blafst roui saten (do bliuwst rêstich sitten)
Dü koost roui saten bliwe (do kinst rêstich sitten bliuwe)
Dü koost roui satebliwe (do kinst rêstich sitten bliuwe)
He ferteeld, dåt dü roui saten bliifst (hy fertelde datsto rêstich sitten bleaust)
He ferteeld, dåt dü roui satebliifst (hy fertelde
datsto rêstich sitten bleaust)
It Westerlauwerske oan it ... wêze wurdt yn it Noardfrysk
bait ... weese.
In foarbyld:
We wjarn jüst bait ääsen, as 'r önjteeld (wy
wienen krekt oan it iten doe't er opbelle)
It Noardfrysk hat ek de konstruksje mei 'en + hitende foarm', dy't soms
ynstee fan in bysin komme kin.
Foarbylden:
Ik hääw niinj lust än luup tu schöljs (ik ha gjin nocht en gean nei skoalle ta)
Hi schal nuch iinjsen in önj e bakerai än kuup ham en stjüt
(hy sil noch eefkes de bakkerij yn en keapje in broadsje)
Helptiidwurden
| notiid | heewe
hawwe |
weese
wêze |
wårde
wurde/sille |
| ik | hääw | ban | wårt |
| dü | hääst | bast | wårst |
| hi | heet | as | wårt |
| we | hääwe | san | wårde |
| jam | hääwe | san | wårde |
| ja | hääwe | san | wårde |
| doetiid | |||
| ik | häi | wus | wörd |
| dü | häist | wjarst | wördst |
| hi | häi | wus | wörd |
| we | häin | wjarn | wörden |
| jam | häin | wjarn | wörden |
| ja | häin | wjarn | wörden |
| ôfslutend mulwurd | |||
| ik | hääw hädj | hääw/ban wään | ban wörden |
Ofslutende mulwurden ha ien yn Noardfrysk ien fan 'e neikommende helptiidwurden:
heewe,
weese
en wårde.It ôslutend mulwurd
wään (west)
kin, krekt as yn it Westerlauwersk Frysk, ien fan 'e helptiidwurden
heewe
of weese brûke.
Yn 'e noardlike Wâlden krije sinnen yn 'e ûndergeande foarm
gauris in ekstra mulwurd wurden of woarn. Dat is yn it Noardfrysk
ek gebrûklik mei wörden.
Foarbyld:
Hi as fiif tooge sloin wörden (hy is fiif kear slein
wurden)
It Westerlauwersk Fryske meie kin net altyd op deselde manier oerset wurde:
* At it 'aardich fine', 'lekker fine', 'lije meie' ensfh. betsjut: mooge
* Yn fraachsinnen dêr't men om tastimming freget: mooge
* Yn fraachsinnen dêr't men om in geunst freget: koone
* Yn oare gefallen: mötje
Foarbylden:
We mooge hål fiiljkääre (wy meie graach fytse)
Ja mooge enouder ai sü (sy meie inoar net sa)
Mam, mäi ik in bum heewe? (mem, mei in ik suertsje ha?)
Oober, koon ik en kafe heewe? (ober, mei ik in bakje kofje?)
Dü möist niinj bum heewe (do meist gjin suertsje ha)
Mönje we heer ma e woin långs? (meie wy hjir mei
de auto lâns?)
It Westerlauwersk Fryske moatte kin ek net altyd op deselde manier oerset wurde:
* Yn in net-hitende sin, at der is fan in befel of sawat: mötje
* Yn in hitende sin: schale
* At der sprake is fan in needsaak: schale
Mötje kin dus soms meie en soms moatte betsjutte!
Foarbylden:
Ik mötj man dörnsch apsnüüsche (ik moat myn keamer opromje, bg. om't ús mem my dat opdroegen hat)
Dü schäät dan dörnsch apsnüüsche! (do moatst dyn keamer opromje!)
Ik schal man dörnsch apsnüüsche (ik moat myn
keamer opromje, bg. om't ik neat mear fine kin)
It Westerlauwersk Fryske wolle kin ek net altyd op deselde manier oerset wurde:
* At it giet om in eask of in dúdlik plan: wale
* At it giet om in winsk of in fersyk: mooge
* At it giet om in fersyk dêr'tst fan ferwachtest dat it fuortendaliks
ynskewield wurdt: schale
Foarbylden:
Ik wal nü giilj siinj! (ik wol no jild sjen)
Man brouder wal näist iir eefter Ameerika (myn broer wol takom jier nei Amearika)
Ik måå uk wälj iinjsen wat wane (ik soe ek wolris wat winne wolle)
Oober, ik schal en biir heewe (ober, ik wol graach in pilske
ha)
It tiidwurd schale hat ûnderskate
betsjuttings:
* moatte, nedich wêze.
Foarbyld: ik schal man dörnsch apsnüüsche, ouerdåt ik ninte mör fine koon (ik moat myn keamer opromje, om't ik neat mear fine kin)
* wolle, it dwaan fan in fersyk dêr'tst fan ferwachtest dat it fuortendaliks ynskewield wurdt.
Foarbyld: oober, ik schal en biir heewe (ober, ik wol graach in pilske ha)
* sille, wolle, fan doel wêze
Foarbyld: ik schal mjarne eefter Kil (ik sil moarn nei Kiel)
* sille, as helptiidwurd fan takomst
Foarbyld: mjarne schal e kü slåchdid wårde (moarn
sil de ko slachte wurde)
Yn de lêste betsjutting kin ek it tiidwurd wårde brûkt wurde: mjarn wårt e kü slåchdid wårde.
moin! goeie!
adiis! oant sjen!
hü gungt de dåt? hoe giet it mei jo/dy?
tunk! tankewol!
weesegödj! asjeblyft!
deer ai for is wol klear
joo/jåå ja
nåån nee
flicht miskien
hü håt dåt aw Nordfrasch? hoe hyt dat yn it Noardfrysk?
ik kam üt Weest-Fraschlönj ik kom út Westerlauwersk Fryslân
koost me uk seede, weer et hüüschen as? kinst my ek sizze wêr't it húske is?
ik wälj hål en stjüt ik soe graach in bôle
wolle
wat as e klook? hoe let is it?
e klook as iinj/et as klook iinj it is ien oere
fiirding ouer iinj kertier oer ienen
huulwe tou healwei twaen
fiirding for tou kertier foar twaen
am e klook iinj om ien oere
am huulwe tou om healwei twaen
am fiirding for/ouer tou om kertier foar/oer twaen
iinj, ån (sj. haadst. 2, wurdslachte) ien
tou, twäär (idem) twa
tri, tra (idem) trije
fjouer fjouwer
fiiw fiif
seeks seis
soowen sân
oocht acht
nüügen njoggen
tiin tsien
alwen alve
tweelwen tolve
tratäin trettjin
fjouertäin fjirtjin
füftäin fyftjin
seekstäin sechstjin
soowentäin santjin
oochttäin achttjin
nüügentäin njoggentjin
twunti tweintich
iinjäntwunti ienentweintich
dörti tritich
fäärti fjirtich
füfti fyftich
süsti sechstich
sööwenti santich
tachenti tachtich
näägenti njoggentich
hunert hûndert
duusend tûzen
nammefoarm 3e p. notiid 3e p. doetiid ôfsl. mulw.
ääse eet ätj in ite
bååge bååget bök/bååged båågen bakke
bade badet bäid bin freegje, fersykje
bärje bärjt börj börjen bergje; rispje
befääle befeelt befälj befeelen befelje, opdrage
biidje büt büüdj bin biede
bine bant bün bünen bine
bite bat biitj ban bite
bjarste bjarst burst bursten barste
bläje bleet bleet bleet bliede
bliwe blaft bliif blaawen bliuwe
brädje breet breet breet brüten
bränge braingt broocht broocht bringe
breege breecht bräk bräägen ûntbrekke
briidje brååt brååt brååt spriede
diile diiljt diiljd diiljd diele
dooge ducht duuch däägen doge
döre dört duurst duurst doare
drainke drainkt drunk drunken drinke
dränge drånkt drångd drångd kringe
drånke drånkt drångd drångd fersûpe
dreege dreecht dröich dräägen drage
driwe draft driif draawen driuwe
düünj [douen] ik dou, dü dääst, ik däi, dü däist, dänj dwaan
hi deet, we doue hi däi, we däin
fääre fjart fjard fjard fiere
fååre fårt fård fård farre
fädje feet feet feet fuorje; bernje
fåle fålt feel feelen falle
färke färkt fürk fürken foarkje
ferdiirwe ferdiirft ferdörw ferdörwen ferdjerre
ferjeese ferjeet ferjätj ferjin ferjitte
ferliise ik ferliis, dü ferlüst, ferlüüs ferlääsen ferlieze
hi ferlüst, we ferliise
fertriitje fertrüt fertrüütj fertrin begrutsje
fine fant fün fünen fine
fleete fleet fleet fleet ferhúzje
fliinj [fliien] flucht fluuch fläägen fleane
fliitje flüt flüütj flin streame
fniise fnüst fnüüs fnääsen prûste
freese freet frätj frin frette
friise ik friis, dü früst, früüs frääsen frieze
hi früst, we friise
füünj [fouen] ik fou, dü fäist, füng füngen krije
hi fäit, we foue
giitje güt güütj gin jitte
glide glat gliidj glan glide
gnise gnast gniis gnaasen wriuwe
grååme ik gråm, dü gråmst, gråmd gråmd grymje; muoie
hi gråmt, we grååme
greewe greeft gröif grääwen grave
gripe grapt griip gram gripe
grüne grünt grün/gründ grünen mealle
gunge gungt gäng gängen gean
hänge hångt hångd hångd ophingje
hunge hångt/hungt hüng hüngen hingje
haue haut höif/haud hauen/haud rame; meane
heelpe heelpt hülp hülpen helpe
heewe ik hääw, dü hääst, ik häi, dü häist, hädj hawwe
hi heet, we hääwe hi häi, we häin
hiile hiiljt hiiljd hiiljd hielje
hiinje hånt hånd hånd heine
hiitje håt hätj hätjen hite
hiitje hiit hiit hiit ferwaarmje
hüülje hålt hül hülen hâlde
iinje ånt ånd ånd eine, foarútkomme
iirwe årft årwd årwd erve
jeewe jeeft jäif jääwen jaan
jooge jucht luuch läägen lige
kaame ik kam, dü kamst, köm kiimen komme
hi kamt, we kaame
kääre kjart kjard kjard ride 1)
kiime kåmt kåmd kåmd kjimme
klänge klångt klångd klångd klinke
kneese kneet knätj knin knetsje
kneete kneet kneet kneet knoopje
knipe knipt/knåpt kniip knim knipe
koone ik koon, dü koost, ik köö, dü kööst, kööt kinne 2)
hi koon, we koone hi köö, we köön
kränge krångt krångd krångd kringe
kriipe krüpt kruup krim krûpe
krumpe krumpt krümp krumpen kromje, bûge
kuupe kååft kååft kååft keapje
lade lait/läit ik läi, dü läist, läin lizze 3)
hi läi, we läin
länge långt långd långd langje
lätje leet leet leet litte
leede läit läid läid lizze 3)
leefte leeft lüft/leeft lüften/leeft optillen
leese leest löis lääsen lêze; lade
liine liinjt liinjd liinjd liene
lise last liis laasen lije
luupe låpt lüp lim rinne
mänge mångt mångd mångd minge
mätje meet meet meet mjitte
miine miinjt miinjd miinjd miene; bedoele
mooge ik mäi, dü määst, ik måå, dü mååst, mååt meie
hi mäi, we mooge hi måå, we måån
mötje ik mötj, dü möist, muurst muurst moatte
hi mötj, we mönje
naame ik nam, dü namst, nüm nümen nimme
hi namt, we naame
nååme ik nåm, dü nåmst, nåmd nåmd neame
hi nåmt, we nååme
neere njart njard njard fuorje
niitje nüt nüütj nin genietsje
önjstränge (huum ~) strångt önj strångd önj onjstrångd war dwaan
prise prast/priset priis/prised prääsen/prised priizgje
rååne ik rån, dü rånst, rånd rånd drave
hi rånt, we rååne
rääre jart jard jard riere
rädje reet reet reet riere; rêde; beskiede4)
ränge raingt rångd rångd wringe; wrakselje
reene rint rind rind reine
ride rat riidj ran ride 1)
riwe raft riif raawen wriuwe; skuorre
sainke sainkt sunk sunken sinke
säke seecht soocht/seecht soocht/seecht sykje
sate sat sätj sin sitte
schååfe schååfet schuuf schääm skeppe; klear krije 5)
schale ik schal, dü schäät, ik schölj, dü schöist, schöljt sille 6)
hi schal, we schan hi schölj, we schönj
scheelwe scheelewt schülw schülwen trilje
scheere skjart skjard skjard snije
schiinj [schaien] schait schaid schaid/schänj barre
schiinje schånt schånd schånd skeine
schiise schååst schåås schåås skiede
schiitje schüt schüütj schin sjitte
schite schat schïïtj schan skite
schride schrat schriidj schran trêdzje
schriwe schraft schriif schraawen skriuwe
schrumpe schrump schrump schrumpen krimpe
schunge schungt süng süngen sjonge
schüwe schüft schuuf schääwen skowe
seede ik seed, dü säist, ik sää, dü sääst, säid sizze
hi säit, we seede hi sää, we sään
seete seet seet seet sette
siinj [siien] sait said sänj/said seagje
siinj [siien] schucht såch sänj sjen
siinje sånt sånd sånd stjoere
slainke slainkt slunk slunken slokke
släipe sleept släip släipen sliepe
slänge slångt slångd slångd wikkelje, wine
slide slat sliidj slan slippe, glide
slipe slapt sliip slim slypje
slite slat sliitj slan weitôgje
slite slüt slüütj slin slute
slüünj [slouen] sloit slöif sloin slaan
smeere smjart smjard smjard smarre
smite smat smiitj sman smite
smulte smultet smult/smulted smulten smelte, rane, teie
snätje sneet sneet sneet snute
snise snast sniis snaasen snide
snüwe snüft snuuf snääwen snuve
spane spant spün spunen spinne
spile spalt spül spülen grieme
splite splat spliitj splan splite
spränge spraingt sprüng sprüngen springe
språnke språnkt språngd språngd sproeie
spreege spreecht spräk spräägen sprekke
spriidje språåt språåt språåt spriede
stärwe steerft störw störwen stjerre
steege steecht stäk stäägen stekken
steele steelt stälj steelen stelle 7)
stiitje stååt stååt stååt stjitte
stjarte stjart stjart stjart stoarte
stjunke stjunkt stünk stünke stjonke
stönje stoont ik stöö, dü stööst, stiinjen stean
hi stöö, we stöön
stride strat striidj stran stride
strike strakt striik straagen strike
stüwe stürft stuuf stääwen stowe
süpe süpt suup sim sûpe
sweege sweecht swöich swäägen swije
sweere swjart swjard swjard swarre
swine swant swün swünen swine
swänge swaingt/swångt swüng swüngen swinge, slingerje
swise swast swiis swaasen sear dwaan
taintje tainjt toocht toocht tinke 8)
tånke tånkt toocht toocht tinke 8)
tiinj [tiien] tjucht tuuch täägen lûke; tsjen; trekke
tiinje tånt tånd tånd oanstekke; oanfinge
tiitje tjüt tüütj tin gûle
tjarsche tjarscht tursch turschen terskje
töre tört tuurst tuurst hoege
treese treet trätj trin stappe; skoppe; trêdzje
triinje trånt trånd trånd kleaunje
tüne tünt tün/tünd tünen tine
tüünj [touen] twoit töif twoin waskje
twänge twaingt twüng twüngen twinge
twite twat twiitj twan fykje
waase ik wiitj, dü wiist, wust wust witte
hi wiitj, we wiise
wåkse wåkset wüks wüksen waakse, groeie
wale ik wal, dü wäät, ik wälj, dü wäist, wäljt wolle
hi wal, we wan hi wälj, we wänj
wane want wün/wun wünen/wunen winne 9)
wårde ik wårt, dü wårst, wörd wörden wurde
hi wårt, we wårde
weege weecht wöich wäägen wagen
weere wjart wjard wjard warre
weese ik ban, dü bast, ik wus, dü wjarst, wään wêze
hi as, we san hi wus, we wjarn
weewe weeft wäif/wöif wääwen weve
wiinje wånt wånd wånd keare, draaie
wiirme wårmt/wiirmt wårmd/wiirmd wårmd/wiirmd waarmje, opwaarmje
wiirwe wiirft würw würwen winne 10)
wine want wün wünen wine
wine want wün/wun wünen/wunen winne 9)
wränge wraingt/wrångt wrüng/wrångd wrüngen/wrångd wringe
wrise wrast wriis wraasen wjrmje, wrimelje
wune want wün/wun wünen/wunen winne 9)
At der yn 'e boppesteande list gjin ôfwikende foarm oanjûn
is, jildt it neikommende:
Doelfoarm
* de doelfoarm wurdt ôflaat troch in -n efter te de nammefoarm
te setten; ûnregelmjittige foarmen steane [tusken kante heakjes].
Notiid
* de earste persoan iental wurdt ôflaat troch de útgong fan de nammefoarm te skrassen;
* de twadde persoan iental wurdt ôflaat troch de útgong fan de tredde persoan iental te ferfangen troch -st (at der dan twas'en efterinoar komme soenen, wurdt der mar ien skreaun);
* de meartalsfoarmen binne gelyk oan de nammefoarm.
Doetiid
* de earste persoan iental is gelyk oan de tredde persoan iental;
* de twadde persoan iental wurdt ôflaat troch de útgong fan de tredde persoan iental te ferfangen troch -st, of,
at de tredde persoan iental gjin útgong hat, troch der -st efter te setten;
* de meartalsfoarmen wurde ôflaat troch efter de tredde persoan iental -en te setten;
* de earste, twadde en tredde persoan meartal binne altyd gelyk.
1) kääre is ride yn in auto, op in fyts ensfh., ride is hynsteride.
2) Allinnich yn 'e betsjutting fan it Hollânske kunnen.
3) lade is it Hollânske liggen, leede it Hollânske leggen.
4) rêde allinnich yn 'e betsjutting 'earne mei rêde'; rêde yn 'e betsjutting 'bystean', 'út 'e noed helpe' is reedie.
5) skeppe allinnich yn 'e betsjutting 'kreëarje'; skeppe yn 'e betsjutting 'grave' is greewe.
6) Sjoch foar de krekte betsjutting fan schale haadstik 5, par. 'modale helptiidwurden'.
7) Allinnich yn 'e betsjutting 'pikke', 'rôvje'.
8) taintje is it Hollânske dunken, tånke is it Hollânske denken.
9) wane, wine en wune ha deselde betsjutting (winne) en bûging.
10) Allinnich yn 'e betsjutting fan it Hollânske werven.
Ferklearring
fan grammatikale termen
Frysk Hollânsk
beskaat lidwurd bepaald lidwoord
besitlik foarnamwurd bezittelijk voornaamwoord
betreklik foarnamwurd betrekkelijk voornaamwoord
bylûd medeklinker
bynwurd voegwoord
bywurd bijwoord
bûging verbuiging, vervoeging
dantiid toekomende tijd
doetiid verleden tijd
doe-dantiid verleden toekomende tijd
eigenskipswurd bijvoeglijk naamwoord
fergrutsjende trep vergrotende trap
ferhâldingswurd voorzetsel
ferlytsingswurd verkleinwoordje
foarnamwurd voornaamwoord
foarwerp voorwerp
foarwerpsfoarm voorwerpsvorm, derde of vierde naamval
getal getal
haadwurd zelfstandig naamwoord
helptiidwurd hulpwerkwoord
iental enkelvoud
ynfinityf infinitief, hele werkwoord
lidwurd lidwoord
lûd klinker
meartal meervoud
mulwurd deelwoord
namfal naamval
namwurdlik diel naamwoordelijk deel
notiid tegenwoordige tijd
oanwizend foarnamwurd aanwijzend voornaamwoord
oertreffende trep overtreffende trap
ôfslutend mulwurd voltooid deelwoord
persoanlik foarnamwurd persoonlijk voornaamwoord
skrapke komma
slachte geslacht
stelde gezegde
stellende trep stellende trap
tiidwurd werkwoord
treppen fan ferliking trappen van vergelijking
ûnbeskaat lidwurd onbepaald lidwoord
ûnderwerpsfoarm onderwerpsvorm, nominatief, eerste naamval
ûnfolslein onvoltooid
ûnsidich onzijdig
weromwurkjend tiidwurd wederkerend werkwoord
wurdlid lettergreep
Oefening 1
Sprek de ûndersteande wurden út. Tink om de lange en koarte lûden!
däi (dei), woin (wein), iir (jier), möite
(muoite), snii (snie), rik (ryk), schap (skip), beed
(bêd), san (sinne),saan(soan),kåt(kat),
gåår
(gear), brüke (brûke), blöög (ferlegen),
buum
(beam), hood (holle), sate (sitte),wråål (wrâld),kölj
(kâld),ailönj
(eilân), häär (hier), slüütj (sleat),
schriwe
(skriuwe), brouder (broer), bai (by), doochter (dochter),
jåcht
(ljocht).
Oefening 2
Lês it ûndersteande ferhaaltsje lûdop foar. Besykje
it oer te setten yn it Westerlauwersk Frysk.
Ik ban en fascher üt Fraschlönj. Ik hääw en grut
schap weer ik fasch ma fång. Et schap as min hüs. Näist
min schap lait nuch en schap. Et schap as foon en tuurist. Hi håt
Pierre. Hi kamt üt Frånkrik. Bai et schap foon Pierre lait en
hün. Hi as grut än brün. Hi håt Jakob än hi as
foon Pierre. Ik hääw seelew en kåt. Min kåt håt
Walter.
Oefening 3
Set de ûndersteande sinnen oer yn it Westerlauwersk Frysk:
Weer as jü foomen?
Da bjarne fine et toorp.
Jü mam heet en bjarn.
Dåt as di saan.
Oefening 4
Folje de lange en de koarte foarm fan it beskate lidwurd yn:
Dåt as ... moon.
Heer as ... åål.
Weer as ... bjarn?
Dåt as ... saan.
... mam fant ... hüne.
... moon fant ... bjarne.
... saane fine ... foomen.
Deer as en buum for ... hüs.
Bai e kriimer
Diling kååft1 fruu Sönnichsen in önj
e stää. Jü kjart ma e woin eeftert2 säntrum.
Deer kamt har en näiberwüset önjt mötjs3än
snååket en kink ma har. Dan gungt jü långs e stroote
haane4 tu e kriimer. Jü heet en tååsch önj
e hönj. E döör as ääm än jü gungt in5
önj e looden foon kriimer Petersen. Kloi Petersen säit: Guundach!
Hü gungt et?
Fruu S.: Joo, et gungt gödj, tunk. Än de?
Kriimer: Joo, et gungt me uk gödj, foole tunk. Wat schal et weese?
Fruu S.: Ban ik ål önj e ra6? Nä7, ik wal hål en pün suker heewe.
Kriimer: Weesegödj.
Fruu S.: Än uk en poose määl.
Kriimer: Miinjst dü dåt jöör unti dåt bili määl?
Fruu S.: Nä7, wat koostet dåt jöör?
Kriimer: Dåt jöör koostet iinj8 mårk än fiifänsüsti päninge.
Fruu S.: Dan nam ik dåt jöör, tunk.
Kriimer: Schal et ouers nuch wat weese?
Fruu S.: Nåån, tunk. Dåt as åles.
Kriimer: Dan wårt et tou8 mårk än iinjäntachtenti päninge. Hääst dü ån8 päning? Ik hääw niinj8 latjgiilj.
Fruu S.: Weesegödj. Adiis!
Kriimer: Adiis!
út: Keith Hollingworth, Lern Friesisch!/Liir Frasch!
Noaten
1. kååft in komt fan inkuupe (ynkeapen dwaan)
2. eeftert säntrum = eefter et säntrum (h. 2)
3. önjt mötjs = yn 'e mjitte
4. haane tu ... is in fersterking fan tu ..., krekt as nei ... ta in fersterking is fan nei ...
5. At önj en aw in rjochting oanjouwe, dan brûkt men yn it Noardfrysk in önj (Ingelsk: into) en ap aw (Ingelsk:onto).
6. önj e ra = oan bar
7. nä: faak brûkt stopwurdsje, te ferlykjen mei Westerlauwersk Frysk no
8. foar manlike wurden: ån, twäär, tra, nån,
foar froulike/ûnsidige/meartallige wurden: iinj, tou, trii, niinj
Weestfraschlönj1
Fraidi sää ik nuch tu Svenja: "Håål üs mån sü am klook 6:00 ouf, we san aw arken fål2 klåår. Üüsen such schölj saneene mjarn am 6:50 lüüskääre.
"Än wat mååge we ma sü en önjbräägen fraidi een?" frååged ik Thore. "Niinj probleem," füng ik tu hiiren, "Önj Näibel as rängriderfäst." Nåjå, sü köm et, dåt we ai am 6:00, as Svenja üs oufhååled, klåår wjarn, dåt Thore nån släipseek än niinj oudere schuur as sin klutse ma häi än we jarst önj e leest sekund aw e boonhuf önjkömen.
Heer drååweden we dan nuch Mine, Anne än Inken, wat üs måål önjkiikeden ...
Ik liiw, we måågeden nuch nån ääsrien indrük (Thore häi t.b. mån iinj hos önj, di oudere häng nuch huulew üt e schruk rüt3).
Äntlik gäng et dan lüüs.4
Eeder di eeftermadi wus et dan sü wid: önjkiimen önj Ljouwert. Deer stöö uk ål Cor paroot. Hi heet üs eefter e Weidumer taltplåts kjard. En grut tsirkustalt schölj üüs nai boog for e waag weese.
Gau e släipplåts apbaged (Thore heet ham bai Gieneke nuch en släipseek organisiird) än dan gäng et haane5 tu da oudere Weestfrasche, wat ål dul bai e slüütj tu bååsen wjarn.
We häin nuch en schöör spoos ma suk spoosie wååderschuur, ma wat huum ouert wååder luupe koon. Di een häin we nat hu6 bier än Beerenburgers drunken, wilt Fokke üs wat aw sin gitare forspaald heet.
Troch: Gary Funck
Noaten
1. Weestfraschlönj = Westerlauwersk Fryslân
2. aw arken fål = yn alle gefallen, hoe dan ek
3. rüt: fersterking by üt, te ferlykjen mei ta de bûse út.
4. Et gungt lüüs = It sil heve, it giet oan, it is safier, wy geane fuort
5. haane tu ... is in fersterking fan tu ..., krekt as nei ... ta in fersterking is fan nei ...
6. hu = guon
7. ouert = ouer et
