Lytsguod | Henk Wolf

* “It boartersguodsoldaatsje” (“Der standhafte Zinnsoldat”): ansehen
* eroatysk ferhaal “Sân” (fragmint): ansehen
* ferskes / Poesie: ansehen
* “It guoske Gans Anders” yn it Skiermûntseagersk: ansehen

———-

Bicultural bilinguals

“When you start speaking Frisian, you turn into a completely different person.” I quote a remark that German friends and colleagues made on several occasions. Of course I asked them what it was exactly that changed along with my language switch. “Your facial expression, your body language, your articulation. Everything changes,” one person said. Another one added: “The first time I witnessed it, my jaw just about dropped.” And the odd thing is, I am not even that bewildered by their observations. For the past fifteen years I have spent a lot of time – both professionally and privately – in Germany and I felt as if switching from Frisian to German not only made me change my language. When speaking German, I felt calmer, more dominant, more rational, more formal than when I used Frisian. One could probably say I had two different cultural personas or identies, each with his own language. I was not a massive difference, but it was there.

For an intercultural project I am engaged in, I often ask people to show to me signs and gestures they consider to be typical to their native culture. I found out that Bulgarians shake their heads for yes and nodd for no. The Dutch ‘Would you like a beer’ gesture is common in Belgium, but hardly anywhere else. England has a thumb sign that is roughly equivalent to the raised middle finger. Two Koreans seal a promise with a beautiful elegant strangling of hands, pressing each other’s thumbs. And the Japanese seem to have two gossip signs to indicate that a girl (little finger up) or boy (thumb up) has found a new lover.

This week Dutch language reporter Ewoud Sanders wrote a column in the daily newspaper NRC Handelsblad. He was wondering if three signs that are nowadays common in the Netherlands could be borrowed from American culture through the influence of American television programmes. The signs he referred to are the “my lips are sealed” sing (mimicking the locking of the lips with a key), the raised middle finger (“Fuck you!”) and the “air quotes”. The reason he believed them to be new to the Netherlands is that they are lacking in a 1979 compendium about gestures used in the Netherlands.

The linguist Uriel Weinreich defines three types of bilingual speakers. One of these types, the so-called ‘coordinate bilinguals’ have two separate sets of linguistic rules (words and grammar). These bilinguals have got different associations, memories, feelings etc. with each of their languages. Coordinate bilinguals have usually acquired their languages in separate cultural settings and use them in different social contexts. I cannot exclude the possibility that a language switch implies more than just a switch between two vocabularies and grammars to these speakers. By switching to another language, they might very well trigger a whole different set of ways of thinking and behaviours. As far as the language pair Frisian-German is concerned I am probably one of those coordinate bilinguals. My acquisition of German – much more in practice than in a classroom setting – makes that quite likely.

Two recent investigations show that signs and gestures are typical to different cultures. Marianne Gullberg has compared French and Dutch signs. Se has found that the French are likely to mimic movements they are speaking about, like moving their arms away from them when they describe putting a bowl into the cupboard. The Dutch are more likely to mimic the bowl’s shape with both hands when illustrating the same movement.

Researcher Keiko Yoshioka has found that the Dutch are likely to mimic prepositions with their hands. When saying “The frog jumps out of the pot”, they would probably move a hand when pronouncing the word for “out of”, whereas Japanese would typically make a gesture during the pronunciation of the verb “jumps”. Japanese immigrants in the Netherlands continue making gestures in the Japanese way.

True biculturals will probably switch their system of body language along with their spoken language. I expect those to be coordinate bilinguals rather than any of the other two types Weinreich describes. They will probably stick more to the body language system of their dominant culture. Sometimes cultures may borrow gestures from dominant cultures they come into contact with – as with the sealed lips, the middle finger and the air quotes. Of course all of this body language is very subtile. We would found it hard to describe and it hasn’t been described well enough for anyone to learn it explicitly. Still, people will notice it when others use body language that is different from their own. My German friends noticed it in me. So I guess for the languages Frisian and German I am not only a coordinate bilingual, but also bicultural.

(translation of ‘Taal en gebaar’, as published below and on eduFrysk)

———-
Taal en gebaar

“Asto Frysk praatst, wurdst in oar persoan.” Dat ha Dútske kollega’s en kunde ferskillende kearen tsjin my sein. Ik ha der wolris op ynfrege wat se mei dy útspraak bedoelden. “Dyn mimyk, dyn lichemstaal, dyn artikulaasje. Alles wurdt oars,” sei ien. En in oar sei: “De earste kear dat ik it meimakke, sakke de mûle my hast iepen.”

It gekke is, it ferwûndere my net dat se dat seinen. Ik hie yn de jierren dat ik faak yn Dútslân wie, sels ek it gefoel dat ik mear as allinnich de taal wiksele as it fan Frysk nei Dútsk oergong of oarsom. As ik Dútsk prate, wie ik foar myn gefoel rêstiger, dominanter, rasjoneler en foarmliker as wannear’t ik Frysk prate. Dútsker, soe men sizze kinne. It ferskil wie net radikaal, mar it ferskil wie der wol.

Foar in ynterkultureel projekt dat ik foar de Afûk útfier, freegje ik op it heden faak oan minsken fan allegear nasjonaliteiten om my gebaren sjen te litten dy’t typysk binne foar har kultuer. Sa skodholje Bulgaren as se ja bedoele en knikke se foar nee. It Nederlânske ‘Wolst in pilske’-gebaar is yn België bekend, mar dêrbûten amper. Yn Ingelân ha se njonken de opstutsen middelfinger ek de tomme tusken de fingers yn, mei deselde betsjutting. Twa Koreanen dy’t in ôfspraak meitsje, besegelje dy troch op in yngewikkelde mar oanfallige manier inoars hân beet te krijen en tagelyk de tommen tsjininoar oan te drukken. En Japanners stekke de pink op as se sûnder wurden rabje oer in famke dat ferkearing hat. By in jonge stekke se de tomme op.

Dizze wike frege taalsjoernalist Ewoud Sanders him yn de NRC ôf oft der njonken lienwurden ek liengebaren yn it Nederlânsk foarkomme. Ik sitearje in pear sinnen út syn snipel:

Onlangs zag ik in een Nederlandse televisiesoap een meisje een gebaar maken dat volgens mij rechtstreeks uit de Verenigde Staten is geïmporteerd. Iemand had haar een geheim verteld en het meisje wilde benadrukken dat dit geheim bij haar in goede handen was.
,,Ik zeg niks’’, zei ze. Daarna maakte ze vlak voor haar mond met uitgestrekte vingers een beweging alsof zij een sleuteltje omdraaide. Met een enigszins overdreven gebaar gooide zij het denkbeeldige sleuteltje vervolgens weg.
Boodschap: mijn lippen zitten op slot, of, zoals ze het in het Engels zeggen: my lips are sealed.

Sanders tinkt dat it kaike-gebaar frij nij is yn Nederlân en dat it fia Amerikaanske televyzjeprogramma’s foet oan ‘e Nederlânske grûn krigen hat. Stipe foar dy gedachte krijt er fan it ‘Nederlands gebarenboekje’ út 1979 (útjûn by Elsevier). Dêryn ha Herman Pieter de Boer en Pat Andrea in grut tal gebaren beskreaun dy’t yn Nederlân brûkt waarden. Fansels misse se wolris in pear, mar as gebaren der net yn steane, dan mei men oannimme dat se yn 1979 yn alle gefal net heel faak makke waarden. It niisneamde kaike komt der net yn foar. Deagewoane gebaren lykas de opstutsen middelfinger (‘Lul!’ of ‘Dy kinst yn ‘e reet stekke!’) en de oanhellingstekens yn de loft (‘Sabeare’ of ‘Sitaat’) komme der ek net yn foar.

De taalkundige Uriel Weinreich ûnderskiedt trije typen twataligen. Ien fan dy typen, de saneamde ‘coordinate bilinguals’ of ‘njonkenskikkende twataligen’ hâlde har talen foar in grut part útinoar. Sokke twataligen hawwe by elk fan har talen ferskillende assosjaasjes, oantinkens, gefoelens ensfh. Dat binne oer it generaal minsken dy’t dy twa talen yn ferskillende kulturele fermiddens leard hawwe en foar wa’t elke taal mei in eigen kultuer gearhinget. Ik wol net útslute dat foar sokke twataligen it wikseljen fan taal in gruttere wiksel ynhâldt as allinnich it brûken fan oare wurden en sinnen. Troch it wikseljen fan taal soenen se ek in hele rige oare tinkwizen en gedragingen aktivearje. Nei alle gedachten bin ik foar it taalpear Frysk-Dútsk sa’n njonkenskikkende twatalige. As ik sjoch nei hoe’t ik Dútsk leard ha – folle mear yn ‘e ynformele praktyk as op skoalle – dan soe dat heel bêst kinne.

Dat gebaren gearhingje mei ús kulturele identiteit bewize twa resinte ûndersiken, fan Marianne Gullberg en fan Keiko Yoshioka. Marianne Gullberg hat de gebaren fan Frânsen mei dy fan Nederlanners ferlike. Se lit sjen dat as Frânsen fertelle dat se wat oppakke of fuortsette, se mei de hannen foaral ynformaasje jouwe oer de rjochting. Mei de hân meitsje se dúdlik wêr’t in ding weikomt of hinne giet. Nederlanners jouwe dêrneist ek noch faak ynformaasje oer de foarm fan it ding dat se beethawwe. Sa sil in Nederlanner, as er fertelt dat er in kom fuortset, gauris beide earms bewege wylst er de hannen yn de foarm fan in kom hâldt. In Frânsman makket earder in beweging mei ien earm, sûnder dat de hân wat docht.

Keiko Yoshioka hat ûntdutsen dat as Nederlanners sizze fan “De kikkert springt út de pot”, dat se dan faak by it útsprekken fan it wurdsje “út” in gebaar meitsje. Japanske ymmigranten yn Nederlân dogge dat by it wurdsje “springt”, ek as se goed Nederlânsk prate. Dat ha se oernaam út Japan, dêr’t it gewoan is om it tiidwurd mei in gebaar te begelieden. Yn Nederlân dogge wy dat earder as wy it ferhâldingswurd útsprekke.

Echte ‘bern fan twa kultueren’ sille wikselje tusken de Frânske of Japanske gebaren as se de bûtenlânske taal prate, en de Nederlânske as se Nederlânsk brûke. Dat binne de njonkenskikkende twataligen. Oare typen twataligen hâlde mear fêst oan de gewoanten fan har dominante kultuer. En soms is in oare kultuer sa dominant oanwêzich dat men der ûnbewust gewoanten út oernimt – tink oan it kaike, de middelfinger en de oanhellingstekens. Fansels binne sokke gewoanten heel subtyl. As wy se omskriuwe moasten, soe dat ús net slagje en der is te min ûndersyk nei dien om se bewust oan te learen. Doch falt it minsken nei alle gedachten wol op as in oar gebaren brûkt op in manier dy’t ôfwykt fan wat se wend binne. Mei de opmerkingen fan myn Dútske kunde yn ‘e achterholle wol it my wol oan dat ik ferskillende kulturele systemen yn ‘e holle ha – elk mei syn eigen gearring fan taal en gebaren.

(earder ferskynd as bloch op eduFrysk)

———-
Rinne

Op ‘e sneup nei synonimen fan ‘rinne’? ‘Mei it arbeidershynder gean’ is in moaien. Of ‘mei de billewein gean’. Dy billewein kin ek it skuonmakkersweintsje of deapostelwein neamd wurde.

(earder ferskynd yn it eduFrysk Magazine)
———-

Famke

It wurd ‘famke’ is bysûnder. It hat nammentlik in namfalsfoarm dy’t brûkt wurdt by it oansprekken fan minsken. Dy foarm is ‘fanke’. Ik hear no ek wol ‘Hoi, famke’, mar iksoe altyd ‘Hoi, fanke!’ sizze.
———-

Skriuwendewei

It Nederlânske fuortsettend mulwurd (tegenwoordig deelwoord) yn ‘al lopend’, ‘al schrijvend’ ensfh. kin fansels letterlik yn it Frysk oerset wurde: ‘al rinnend’, ‘alskriuwend’. Mar wy ha in moai alternatyf mei ‘-dewei’: ‘rinnendewei’, ‘skriuwendewei’.

(earder ferskynd yn it eduFrysk Magazine)
———-

Dreech

‘Dreech’ is in Frysk wurd foar ‘moeilijk’. As in proses net sa flot ferrint, dan sizze je wol dat it ‘dreech keallet’. Dat sei men oarspronklik allinne fan kij as it smiten fan inkealtsje net maklik gong. Soartgelikense byldspraak fine je yn de útdrukking ‘it sit foar it krús’ (het zit voor het bekken). Dat betsjut ek dat it ien of oar dreech giet.

(earder ferskynd yn it eduFrysk Magazine)
———-

Oprukkende talen

Wat ha jo foar assosjaasje by it wurd “oprukken”? Grif gjin hele positive. “Het leger rukt op”, ja, dat kin. “Woestijnen rukken op”. Soe ek kinne. Mar “de welvaart rukt opin Azië”? Of “nieuwe medicijnen rukken op in Afrika”? Of “het bloemperk rukt op”? It liket derop dat wy “oprukken” mei geweld, eangst en lijen ferbine.

Op de foarside fan de Ljouwerter Krante stiet hjoed: “Het kabinet wil het Nederlands en Fries beter beschermen tegen oprukkende andere talen, als Engels, Turks, Marrokaans en Papiemento” (de staveringsflaters haw ik oernaam út de krante). Der is dus ien dy’t fynt dat dy talen wat negatyfs dogge en dat it Frysk en Nederlânsk dêrde slachtoffers fan binne. Om te sjen oft it regear dat fynt, haw ik efkes sjoen nei it parseberjocht dêr’t de krante syn stik op basearre hat. Dêr wurde dy talen net ynneamd en it wurd “oprukken” komt der ek net yn foar. It liket derop dat de Ljouwerter Krante sels benaud is foar “oprukkende” talen.

No kinne talen fansels neat dwaan. It binne gjin soldaten of woastinen. Je kinne talen net oanreitsje, mar allinne mar prate of skriuwe. De sprekkers fan dy talen kinnewol wat dwaan. Se kinne nei Nederlân ta komme en har eigen taal prate. It kin wêze dat minsken dat ferfelend fine, mar dat is in wat oars as dat se benaud wêze soenenfoar “oprukkende talen”.

It regear wol ek oars neat dwaan as yn de grûnwet sette wat no al yn de Algemene Wet Bestuursrecht stiet, nammentlik dat oerheid en boargers yn it Nederlânsk ofFrysk meiïnoar kommunisearje moatte. Dat sil grif net altyd gebeure: der sil bêst ris in amtner in praatsje mei in boarger hâlde yn it Turksk of yn it Papiamento. Der sil ekbêst ris in amtner in toerist te wurd stean yn it Ingelsk. Of yn it Frânsk of Dútsk. Wurdt it Nederlânsk dêr it slachtoffer fan? Fansels net. Wurdt it Frysk der dan itslachtoffer fan? Ik soe net witte hoe. Feroaret de grûnwetswiziging der wat oan? Nee. Der feroaret yn de praktyk helendal neat. Net troch de grûnwetswiziging alteast. Dewetlike posysje fan it Nederlânsk feroaret wol troch oare wetjouwing: it ministearje fan ferkear en wettersteat hat it Ingelsk in pear jier ferlyn as ekstra fiertaal yn debinnenfeart ynfierd en wol it op termyn strafber meitsje as skippers oer de marifoan Nederlânsk prate.

It stik yn de Ljouwerter makket minsken benaud foar dingen dy’t helendal net besteane, nammentlik “oprukkende talen”. It stik suggerearret fierder dat de oerheid itNederlânsk en Frysk beskermet tsjin drigingen. Dat is net wier. It is as sadanich in misliedend stik.
———-

Kerkraadster dialekt

Yn de krystfakânsje haw ik mei de faam nei Kerkrade west. Dat is in heale stêd yn Súd-Limburch. It oare stik hyt Herzogenrath en heart by Dútslân. De steatsgrins rintmidden oer in strjitte.

De hele stêd hyt tsjintwurdich Eurode en histoarysk ‘s-Hertogenrade. De minsken prate der it Kerkraadsk dialekt. Dat is in begryp ûnder taalleafhawwers.

It Kerkraadsk is al in bysûnder dialekt omdat it leit yn it lytse hoekje Súd-East-Limburch dat de Heechdútske lûdferskowingen trochmakke hat. Kerkraadsters ha it bygelyksoer ‘oes’ foar ‘út’ (de T is in S wurden) en ‘kirche’ foar ‘tsjerke’ (de K is in CH wurden). Fierder is it in heel libben dialekt.

Bekend is it Kerkraadsk troch it Kerkrade-projekt yn de jierren ’70 en ’80. Doe ha in stikmannich skoallen yn de Nederlânske helte fan de stêd lessen jûn yn it Kerkraadsk.Dêrtroch fielden de learlingen har mear thús op skoalle en doarsten se mear te sizzen as bern op Nederlânsktalige skoallen.

Wy ha yn Kerkrade yn de kroech sitten en it Kerkraadsk beharke. It is yn ús earen in prachtige miks fan Dútsk en Limburchsk. Hjir en dêr wienen oankundigingen yn itdialekt te sjen. Soms moesten wy efkes puzelje, bygelyks by it wurd “tsietóng” (krante). De faam hearde op in stuit noch in moaie diskusje tusken in âlder Kerkraadster echtpear en in Maastrichtenaar oer it wurd ‘sjwaffele’: “Ja, das mit d’r piemel, he!” It wie ek goed Kirchröadsj, sa sei it âldminske, it stie ommers yn de “dieksiejoneer”.

(earder ferskynd as bloch op eduFrysk)

———-

Limburchsk toantaal

“Ik leau der neat fan!” rôp kollega S. fan ‘e moarn. “Dus ast in oare yntonaasje brûkst, krijst in oar wurd? Dat kin net!”

Doch is it sa dat guon talen it ferspringen fan toanhichte brûke om betsjuttingsferskil oan te jaan. It Sineesk is sa’n taal. Dat hat fjouwer ferskillende melodytsjes. Elkwurd kin dus op fjouwer manieren útsprutsen wurde en der binne in soad wurden dy’t foar elk fan dy manieren in eigen betsjutting ha.

Wat kollega S. sa fernuvere is dat it Limburchsk ek sa’n toantaal is. It Limburchsk hat twa melodytsjes. Sa wurdt ‘min’ as tsjinoerstelde fan ‘plus’ oars útsprutsen as ‘min’as tsjinoerstelde fan ‘goed’. En ‘waeg’ kin ôfhinklik fan de yntonaasje ‘wage’ of ‘dyk’ betsjutte.

(earder ferskynd as bloch op eduFrysk)
———-

Stavering: hollanisme / hollannisme

De hânwurdboeken fan de Fryske Akademy binne net altyd konsekwint yn de stavering fan Fryske wurden. Men fynt ‘fuotbalklup’, mar ek ‘fuotbalclub’ en ‘klub’. It iene diel fan it wurdboek skriuwt ‘Italiaansk’, wylst it oare ‘Italjaansk’ jout.

Okkerdeis prate ik mei ien en dy hie beswier tsjin de stavering ‘hollannisme’ mei in dûbelde ‘n’. Dat mei, mar it is in persoanlike foarkar. Beide staveringsfarianten komme yn de twa dielen fan it hânwurdboek foar. Mei in berop op de autoriteit fan it wurdboek kin men it gebrûk fan elk fan ‘e twa foarmen ferdigenje.

Yn in lessituaasje is it fansels it moaiste om stavering safolle mooglik systematysk te behanneljen. Foar in hele berch wurden alle staveringsfarianten leare nimt in soad tiid. It is makliker om in setsje regels foar it omsetten fan klank nei teken te learen. As wy sjogge nei it systeem achter de stavering, dan pleitet der in soad foar de stavering mei in dûbelde ‘n’.

De ôflieding mei -isme soarget foar ferkoarting: de lange ‘â’ fan ‘Hollân’ wurdt in koart lûd yn ‘hollannisme’. Dat morfologyske proses sjogge wy in soad yn it Frysk, bygelyks yn de ôflieding ‘bedsje’ fan ‘bêd’ en yn de gearstalling ‘wyswurde’ út ‘wiis’.

Nei ferkoarting ûntstiet der yn ‘hollannisme’ in koart, dutsen lûd. Sokke dutsen lûden wurde oer it generaal folge troch in dûbeld bylûd as it neikommende wurdlid mei in koart lûd begjint (‘kikkert’, ‘hannich’). De stavering ‘hollannisme’ is dêrmei yn ’t lyk. Ferlykbere gefallen krije yn it wurdboek ek allegear in ferdûbeling fan it bylûd: ‘kartonnaazje’, ‘hollannerij’, ‘bassist’. Dat sokke ferdûbeling ús by ‘hollannisme’ wat apart oankomt, hat der miskien mei te krijen dat it suffiks -isme de wurdklam nei him ta lûkt. En lyk foar de wurdklam komme net sa faak dutsen lûden foar. Tink oan ‘analfabetisme’, ‘populisme’ en ‘satanisme’, dy’t yn it stamwurd dutsene (‘koarte’) lûden yn it lêste wurdlid ha, mar yn de ôflieding net-dutsene (‘lange’). Hawwe -isme-wurden wolris in koart lûd yn it lêste wurdlid fan it stamwurd, dan ha wy gauris te krijen mei persoansnammen (‘Peronisme’, ‘Barakisme’), dêr’t it bylûd net ferdûbele wurdt om de namme sa folle mooglik yntakt te litten. Ferdûbeling bliuwt ek út as it lêste wurdlid fan it stamwurd einget op twa bylûden: ‘seksisme’. Fierder ha wy de nuvere stavering ‘rasisme’, dy’t nei alle gedachten ûntstien is troch yn it Nederlânske ‘racisme’ (mei Frânske of Ingelske ‘c’) de ‘c’ troch in ‘s’ te ferfangen. Wol wer mei bylûdferdûbeling is it rymwurd ‘fassisme’, dat yn beide FA-hânwurdboeken stiet. In oar foarbyld mei de ferwachte stavering mei ferdûbeling is ‘patriottisme’. Wa’t dat staveringssysteem brûkt, komt ek út op de skriuwwize ‘hollannisme’.

Foar elk fan de staveringsfarianten ‘hollannisme’/’hollanisme’ is dus it autoriteitsargumint te brûken, wylst foar de fariant mei in dûbelde ‘n’ de systematyk as ekstra argumint te brûken is. Ik brûk dêrom dy fariant, of – en dat is fansels ek heel gebrûklik – ik fermij de kontroverse en brûk it synonym mei d-ynfoeging: ‘hollandisme’.

(earder ferskynd yn de groep ‘taal’ op Edufrysk)

———-

Skande / skandaal

As ien my frege hie oft de wurden ‘skande’ en ‘skandaal’ besibbe binne, dan hie ik grif sein fan ‘dat sil ’t hast wol’. En dan hie ik sa mis west as Bijke doe’t er ús omke syn lears foar in beam oanseach. ‘Skande’ is in Frysk erfwurd. It is ôflaat fan it tiidwurd ‘skamje’. It wurd ‘skandaal’ hat dêr neat mei út te stean. Dat komt fan it Grykske ‘skandalon’, dat ‘stroffelblok’, ‘obstakel’ betsjut. Dat wurd is oernaam yn it Latyn en fia it midsieuske Frânsk yn de lege lannen kaam.

(earder ferskynd yn de groep ‘taal’ op Edufrysk)

———-

Fet

“Dy auto gong fet hurd!” en “de brulloft wie hartstikke fet”. By de jongste Friezen is ‘fet’ it nije ‘tige’. It is heel grappich dat in synonym fan ‘fet’, nammentlik ‘smoar’, fierhinne deselde funksje hat. Yn it wurdboek fine je wurden as ‘smoardronken’, ‘smoarnochteren’, ‘smoarfereale’, ‘smoarryp’, ‘smoarfol’, ‘smoargleon’ en noch in hele berch mear. En krekt as ‘fet’ kin ‘smoar’ ek allinne foarkomme: “Nei in jûn yn ‘e kroech wied er smoar” en “Hy wie smoar op har”. Der is sels noch in wurd foar ‘fet’, nammentlik it Hollânske ‘smout’, dat nei de funksje wat op it nije wurd ‘fet’ liket. Yn it Frysk wurdt it ommers brûkt om in positive emoasje út te drukken, lykas yn: “Se sitte smout byinoar” of “Hy is in smoute prater”. Ha wurden foar ‘fet’ de oanstriid om as fersterking te tsjinjen? Nee, spitigernôch is it tafal dat wy de trije wurden op in ferlykbere manier brûke. It fersterkjende ‘smoar’ is nei alle gedachten net it Fryske ‘smoar’, mar in Hollânsk lienwurd dat ‘reek’ betsjut. En it Fryske ‘smout’ is op syn heechst yn de fierte besibbe oan it Hollânske ‘smout’. It is etymologysk nau besibbe oan it Ingelske ‘smooth’. Mar goed, al is it tafal, it is in moai tafal.

(earder ferskynd yn de groep ‘taal’ op Edufrysk)

———-

Gebaretaal

Hoe soe it wêze ast ynienen gjin Frysk of Nederlânsk mear prate mochtst? Net tsjin famylje, net tsjin freonen, tsjin net ien. En as dyn baas of learaar dy opslute soe as er dy betrape? En ast dan allinnich mar Yndonesysk prate mochtst. En dat koest inkeld mar leare út boeken dy’t helendal yn it Yndonesysk skreaun wienen?
Under dy bizarre omstannichheden ha dôve bern yn Nederlân sa’n hûndert jier lang leefd. Fan rûchwei 1880-1980 wie op dôve-ynstituten ferbean om gebaretaal te brûken, de iennichste taal dêr’t dôve bern har maklik yn uterje koenen. De taal dy’t se brûke moasten wie it Nederlânsk, in taal dy’t foar harren like frjemd wie as foar de measten fan ús it Yndonesysk, en dy’t se leare moasten sûnder útlis yn gebaretaal.
Nini Hoiting en Bottie Reitsma joegen justerjûn yn Grins in nijsgjirrige lêzing oer de Nederlânske gebaretaal (NGT), de memmetaal fan de measte Nederlânske dôven en in folle minder bekende autochtoane taal as Nederlânsk en Frysk. NGT en Nederlânsk binne heel ferskillend. Yn guon opsichten liket NGT sterk op Yndonesysk en Japansk. Yn dy talen binne der ferskillende grammatikale regels foar wurden dy’t ferwize nei dingen mei ferskillende foarmen. Sa ha lange smelle saken yn it Japansk in oar meartal as rûne saken.
In heel opfallend ferskil tusken NGT en Nederlânsk is it gebrûk fan foarnamwurden. Yn it Nederlânsk neame wy wurden faak ien kear en ferfange se dêrnei troch foarnamwurden. Sjoch mar ris nei dizze sin: “Jaap sei op de grappige manier fan Jaap dat Jaap wûn hie.” Dat is wat omslachtich, no? Mei foarnamwurden is de sin folle natuerliker: “Jaap sei op SYN grappige manier dat ER wûn hie.”
Mar as wy in soad saken tagelyk beprate, wurdt it lestich om foarnamwurden te brûken. Tink oan dizze sin: “Jaap en Peter rinne oer de stoepe nei de auto fan Peter en Jaap seit dat de stoepe moai skjin is.” As wy dêr tefolle foarnamwurden brûke, wurdt de sin ûnbegryplik: “Jaap en Peter rinne oer de stoepe nei syn auto en hy seit dat er moai skjin is.”
Yn NGT wurket dat oars. Dêr kinne je it gebaar foar ‘Jaap’ of ‘Peter’ of ‘de stoepe’ of ‘de auto’ op in bepaald plak foar je yn de romte meitsje. As je Jaap, Peter, de stoepe of de auto dêrnei nochris neame wolle, wize je gewoan nei it plak dêr’t je it gebaar earst makke ha. Sa wurkje foarnamwurden yn gebaretaal.
Nini Hoiting fertelde dat net-dôve minsken dy’t gebaretaal leare, de gebaren meastal aardich fluch leare, mar it krekte gebrûk fan de foarnamwurden, dat krije de measten net yn ‘e macht. Se kinne gewoan net ûnthâlde wêr oft se de ferskillende gebaren makke ha. Neffens frou Hoiting tinke dôven folle mear yn plaatsjes as minsken dy’t net dôf binne. Dat jildt ek as se taal brûke.
NGT-praters sitte net langer op in Jan Poepsplak. Televyzjeprogramma’s wurde heeltyd mear troch dôvetolken út it Nederlânsk oerset yn NGT. Tsjintwurdich wurde de lessen op skoallen foar dôve bern ek yn NGT jûn. Yn Amearika is sels in universiteit dêr’t de kolleezjes yn de Amerikaanske gebaretaal jûn wurde: Gallaudet University. Oliver Sacks hat dêr in heel nijsgjirrich boek oer skreaun ûnder de titel ‘Seeing Voices’.
Dy’t mear witte wol oer de Nederlânske gebaretaal kin ik it boek ‘De Nederlandse Gebarentaal’ fan Trudy Schermer e.o. oanriede. It is yn 1991 útjûn by Van Tricht yn Twello.

(earder ferskynd yn de groep ‘taal’ op Edufrysk)

———-

Wlixibama

Wlixibama – sa waard Lissabon yn midsieusk Frysk neamd. De namme komt foar yn it Westerlauwerske Rjocht fan de lette Midsieuwen.
De namme sjocht der wakker geheimsinnich út, mar de útspraak hat nei alle gedachten ‘ûliksibama’ of ‘ûliksibôma’ west. En dat liket al wer in heel soad op de Latyske namme ‘Olisibona’.
Mei tank oan Wolter Jetten, dy’t my juster frege om in pear wurden oan it riedselige eksonym te wijen.

(earder ferskynd yn de groep ‘taal’ op Edufrysk)
———-

Hokker taal is âlder?

In pear kear yn it jier krij ik de fraach hokker taal oft âlder is, Frysk of Hollânsk. Dy fraach is net te beantwurdzjen. Besibbe talen binne altyd like âld en gjin minsk wit hoe âld oft dat is. As wy it midsieuske Frysk mei it midsieuske Hollânsk of Dútsk ferlykje, sjogge wy dat dy talen folle mear opinoar lykje as de moderne talen. En soenen wy noch fierder weromsjen kinne, dan soenen wy fernimme dat der op in stuit gjin ferskil mear is. Wy binne dan bedarre yn de tiid dat de minsken Aldgermaansk praten. Dat is tagelyk heel âld Frysk, heel âld Hollânsk en heel âld Dútsk. En as wy noch fierder werom reizgje yn ‘e tiid, komme wy út by it Yndo-Europeesk, in taal dêr’t hast alle moderne Europeeske en in soad Aziatyske talen út ûntstien binne.
(earder ferskynd yn de groep ‘taal’ op Edufrysk)

———

Kannibalen yn de Kariben

It wurd ‘kannibaal’ is in ferbastering fan ‘caribal’. Dat wie in kannibalistyske stam dy’t op de eilannen foar de Súd-Amerikaanske kust libbe. Dat stik ierde is nei harren neamd: it Karibysk (of Karaïbysk) Gebiet. Neffens Van Dale is de n-klank yn ‘kannibaal’ ûntstien trochdat de minsken yn Spanje it foar harren nuvere wurd ‘caribal’ assosjearren mei ‘can’ – in Spaansk wurd foar hûn. Oare Europeeske talen ha dat ferbastere wurd letter út is Spaansk oernaam.

(earder ferskynd yn de groep ‘taal’ op Edufrysk)

———-

Dualis

It Noardfrysk hat wat aparts, nammenlik in dualis. Dat is in wurd dat brûkt wurdt om nei twa persoanen te ferwizen. Der binne dualisfoamen fan de wurden foar “wy” en “jim”. Sjoch mar ris nei it ûndersteande ferskil:

We san tu schörks wään. (Wy ha nei tsjerke west.)
Wat san tu schörks wään. (Wy twaen ha nei tsjerke west.)

Weeram spaale jam ai ma? (Wêrom spylje jim net mei?)
Weeram spaale jat ai ma? (Wêrom spylje jim twaen net mei?)

We/jam binne de algemiene wurde foar wy/jim. De foarmen dy’t nei eksakt twa persoanen ferwize binne wat/jat.

De dualisfoarmen fan wy/jim ha yn alle Germaanske talen bestien, mar komme no allinnich noch foar yn it Noardfrysk en in pear Súddútske dialekten. Oebele Vries hat ris útsocht oft der yn ús eigen Frysk dualisfoarmen te finen binne, mar sels yn de alderâldste teksten (de Aldfryske oarkonden) hat er se net fine kinnen. De Noardfriezen binne rûchwei tusken 800-1200 út it gebiet tusken Iselmar en Wezer nei Noard-Fryslân ôfset. Se ha de dualis meinaam. Frij koart dêrnei moatte de oerbleaune Friezen yn it âlde Fryslân opholden wêze mei him te brûken.

(earder ferskynd yn de groep Noardfrysk op Edufrysk)
———-

Foole/maning

Fan ’t wykein frege ien my hoe’t je “in soad”, “in protte”, “folle” yn it Noardfrysk oersette. Dat wurket dêr krekt as yn it Ingelsk: je ha ferskillende wurden foar telbere en foar net-telbere saken. Telbere saken (count nouns) steane yn it meartal. Yn it Ingelsk brûke je se mei it wurd “many” en yn it Noardfrysk mei “maning”:

in soad minsken – many people – maning manschne
in protte lessen – many lessons – maning lakse
te folle flaters – too many faults – tu maning fäägle

Net-telbere saken (mass nouns) steane yn it iental (enkelvoud). Yn it Ingelsk brûke je se mei “much” en yn it Noardfrysk mei “foole”. Dat wurd liket op ús “folle”, mar je kinne it wat rommer brûke. “Ik ha folle jild” heart nuver yn ús Frysk, wy brûke dan leaver “Ik ha in soad/protte jild”, mar yn it Noardfrysk is it prima om te sizzen: “Ik hääw foole giilj.”

in soad wille – much fun – foole spoos
in protte sân – much sand – foole sönj
te folle sliep – too much sleep – tu foole släip

(earder ferskynd yn de groep Noardfrysk op Edufrysk)

———-

Op ‘e rin

It Fryske ‘rinne’ en it Hollânske ‘rennen’ binne ferneamde falske freonen. Hjoed haw ik mei in ploechje net-Frysktalige studinten it rinlânskip ris oereide.

It Fryske ‘rinne’ tsjut yn earste opslach it kuierjende gean oan. Fierders kin fan alles stikken dy’t men te gean docht, sein wurde dat men se rint. Yn de buortalen is dat net sa. It Hollânske ‘rennen’, it Dútske ‘rennen’ en it Ingelske ‘run’ tsjutte op de flugge manier fan gean dy’t wy ‘hurdrinne’ of ‘drave’ neame.

Dat ‘draven’ kin yn it Frysk elk wol dwaan, mar it Hollânske ‘draven’ wurdt benammen brûkt foar hynders. Yn it Dútsk kin ‘traben’ foar hynders en foar minsken brûkt wurde, mar foar minsken heart it wat âldfrinzich of poëtysk. It Frysk en it Dútsk ha it wurd ‘drave(n)’ nei alle gedachten út it Nederdútsk liend. It Ingelske ‘trip’ hat helendal in oare betsjutting: stroffelje.

Us ‘ljeppe’ en it Ingelske ‘leap’ betsjutte springe – hjoed de dei is ‘ljeppe’ meastal sels heel spesifyk: om it fierst polsstokspringe. It Noard-Nederlânske ‘lopen’ hat deselde brede betsjutting as ús ‘rinne’. It Súd-Nederlânske ‘lopen’ en it Dútske ‘laufen’ binne meastentiids ús ‘hurdrinne’ of ‘drave’, mar ha soms ek de brede betsjutting fan ‘rinne’.

In noch bredere betsjutting as ‘rinne’ hat ‘gean’. Noch net sa lang lyn wie dat beheind ta ‘rinne’, mar no geane wy fansels ek mei de auto, op ‘e fyts en mei it spoar ergens hinne. Allinne yn it idioom ‘te gean’ (te foet) fine wy de spesifike betsjutting fan alearen wer werom. It Ingelske ‘go’ en it Hollânske ‘gaan’ ha ek dy brede betsjutting, wylst it Dútske ‘gehen’ dy allinne hat as it ferfiermiddel net fan belang is: ‘Gehen wir ins Kino?’ of ‘Wolle wir gehen?’. Yn oare gefallen is ‘gehen’ mei it arbeidershynder.

Us ‘stappe’ giet aardich lykop mei it Noard-Nederlânske ‘stappen’, it Dútske ‘stapfen’ en it Ingelske ‘step’, mar yn Flaanderen wurdt it brûkt mei de brede betsjutting fan ús ‘rinnen’.

(earder ferskynd yn de groep Taal op Edufrysk)

———-

Lidwurden

Yn it nijste nûmer fan it tydskrift Onze Taal stiet in aardich stik oer lidwurden yn it Nederlânsk. Wannear’t je al as net in lidwurd brûke, is noch net sa maklik te sizzen. Gjin niget dat twadde-taallearders gauris bûtenslagge.

Bysûnder binne kombinaasjes sûnder beskaat lidwurd, lykas “op school”, “naar bed” en “met mes en vork”. Sokke kombinaasjes besteane yn it Frysk ek en meastal komme se oerien mei guon dy’t it Nederlânsk ek hat. Hat it Frysk ris sa’n kombinaasje dy’t yn it Nederlânsk foarkomt, dan wurdt er wolris wei. “Nei tsjerke” liket noch aardich hoek te hâlden, mar myn studinten sjogge almeast wat nuver nei de kombinaasje “nei iten” of “ûnder iten”.Oarsom jildt soks ek. Hat it Nederlânsk sa’n lidwurdfrije kombinaasje en it Frysk net, dan nimme Frysktaligen de Nederlânske konstruksje oer. Yn wurkstikken lês ik gauris “op tiid”, “op tafel”, “op televyzje”, “op souder” ensfh. Yn al dy gefallen freget myn taalgefoel om in lidwurd.

(earder ferskynd yn de groep Taal op Edufrysk)

———-

Polisjonele aksjes tsjin de revolusjonêren

Sels minsken dy’t aardich yn it sâlt bebiten binne as it om it Frysk giet, ha noch gauris muoite mei de krekte skriuwwize fan wurden lykas “polisjoneel” en “revolusjonêren”. Yn sokke wurden stiet in lûd (klinker) foar de letters “sj”. It is net foar elk maklik om te bepalen oft sa’n lûd no yn in iepen of sletten wurdlid (lettergreep) stiet, wylst dat al fan ynfloed is op ‘e stavering. As de i-klank yn in sletten wurdlid stiet, ferwachtest “polysjoneel”. As de u-klank yn in sletten wurdlid stiet, ferwachtest “revolúsjonêr”.

Der is in frij simpele mar relatyf ûnbekende staveringsregel. Dy seit dat wy foar de sj/zj/vj sjen moatte wêr’t de klam leit. Leit de klam op it lûd dat direkt foar de sj/zj/vj stiet, dan rekkenje wy dy sj/zj/vj ta itselde wurdlid as dat lûd. Dat wurdlid is dan dus sletten. Dat is it gefal yn “plysje” en “revolúsje”.

Leit de klam net op it lûd dat direkt foar de sj/zj/vj stiet, dan rekkenje wy dy sj/zj/vj ta it folgjende wurdlid. It lûd stiet dan dus yn in iepen wurdlid. Dêrom skriuwe wy “polisjoneel” en “revolusjonêr”.

Noch in pear foarbylden:

foar “sj”:
kreaasje – kreasjonist
fidúsje – fidusjêr

foar: “zj”:
garaazje – garazjist
yllúzje – ylluzjonist (stiet ferkeard yn it Akademy-hânwurdboek)

foar “vj”: Bolyvje – Bolivjaan (of: Boliviaan)

(earder ferskynd yn de groep Taal op Edufrysk)

———-

Voornaamwoorden

Door Henk Wolf.
Leeuwarden, 2009.

Inhoud:

* Wat zijn voornaamwoorden?

* Persoonlijke voornaamwoorden

* Wederkerende voornaamwoorden

* Wederkerige voornaamwoorden
* Vragende voornaamwoorden
* Onbepaalde voornaamwoorden

* Aanwijzende voornaamwoorden

* Betrekkelijke voornaamwoorden
* Bezittelijke voornaamwoorden

In dit artikeltje leer je wat voornaamwoorden zijn, welke soorten voornaamwoorden er bestaan en welke kenmerken elk van die soorten heeft.

Wat zijn voornaamwoorden?

Voordat ik je uitleg wat voornaamwoorden zijn, wil ik je vragen of je bij het lezen van de onderstaande zinnen een plaatje voor je ziet.

(1) Jan Peter Balkenende speelt piano.

(2) De Euromast staat in Rotterdam.

Waarschijnlijk zie je inderdaad een plaatje voor je van Jan Peter Balkenende achter de piano en van de hoge Euromast in Rotterdam. Kijk nu eens of dat ook zo is met zin (3) en (4).

(3) Hij speelt piano.

(4) Hij staat in Rotterdam.

Zin (3) kan precies dezelfde betekenis hebben als zin (1), maar dat hoeft niet. Het woordje “hij” kan verwijzen naar Jan Peter Balkenende, maar ook naar Stevie Wonder, Andries Knevel en alle andere bestaande en fictieve mannelijke personen.

Zin (4) kan hetzelfde betekenen als zin (2), maar ook dat hoeft niet het geval te zijn. “Hij” kan verwijzen naar de Euromast, maar ook naar bijvoorbeeld Jan Peter Balkenende.

Woorden zoals “hij” noemen we voornaamwoorden. Ze staan voor iets anders in de plaats. Dat kunnen eigennamen zijn, zoals Jan Peter Balkenende, maar ook woordgroepen zoals De Euromast. Voornaamwoorden kunnen zelfs voor hele zinnen in de plaats komen. Meestal begrijpen we uit de context wel waarnaar de spreker verwijst als hij een persoonlijk voornaamwoord gebruikt.

Voornaamwoorden zijn heel makkelijk. Kijk maar eens bij (5) hoe een tekst eruit ziet als je geen voornaamwoorden zou gebruiken:

(5) Jan Peter Balkenende is minister-president van Nederland. Vandaag is Jan Peter Balkenende op bezoek in Vlissingen. Jan Peter Balkenende is wel vaker in Vlissingen, want Jan Peter Balkenende heeft Jan Peter Balkenendes jeugd in Vlissingen doorgebracht en Jan Peter Balkenende heeft nog veel familie in Vlissingen wonen.

En nu met voornaamwoorden:

(6) Jan Peter Balkenende is minister president van Nederland. Vandaag is hij op bezoek in Vlissingen. Hij is daar wel vaker, want hij heeft er zijn jeugd doorgebracht en hij heeft er nog veel familie wonen.

De voornaamwoorden “hij”, “daar” en “er” vervangen langere woorden of woordgroepen. De tekst wordt een stuk korter en leesbaarder door het gebruik van voornaamwoorden.

Voornaamwoorden zijn er in soorten. Ik noem hieronder de gebruikelijkste soorten.

Persoonlijke voornaamwoorden

We zijn net de volgende zin tegengekomen:

(1) Hij speelt piano.

Het woordje “hij” noemen we een persoonlijk voornaamwoord. “Persoonlijk” wil niet zeggen dat zo’n voornaamwoord persé verwijst naar een persoon. Er zijn allerlei woordgroepen en zelfs hele zinnen die je door een persoonlijk voornaamwoord kunt vervangen. In (2) en (3) zie je daar wat voorbeelden van. De dikgedrukte woorden zijn de persoonlijke voornaamwoorden.

(2) Dit is de Euromast. Hij is in 1960 gebouwd.

(3) – Weet je al dat meneer Bruinsma ziek is?

– Ja, ik weet het.

In (2) verwijst het persoonlijk voornaamwoord naar de woordgroep “de Euromast”. En in (3) verwijst het persoonlijk voornaamwoord naar de bijzin “dat meneer Bruinsma ziek is”.

Persoonlijke voornaamwoorden hebben nog iets bijzonders. Als ze in een hoofd- of bijzin staan, dan kunnen ze nooit verwijzen naar iets dat in diezelfde hoofd- of bijzin wordt genoemd. Dat zie je aan zin (4):

(4) Jan wil dat Piet hem scheert.

In de bijzin “dat Piet hem scheert” wordt Piet genoemd. Daardoor kan “hem” niet naar Piet verwijzen. Het is wel mogelijk dat “hem” naar Jan verwijst, want Jan staat niet in dezelfde bijzin. En het is ook mogelijk dat “hem” naar een andere man verwijst, die niet in de zin genoemd wordt.

In het Standaardnederlands komen een heleboel verschillende persoonlijke voornaamwoorden voor. Welk voornaamwoord je kiest, is onder andere afhankelijk van wie de spreker en de luisteraar zijn. Dat kun je zien aan zin (5) en (6).

(5) Peter wil graag naar Amerika.

(6) Peter en Nienke willen graag naar Amerika.

Als Peter de spreker is, dan zal hij in zin (5) “Peter” vervangen door “ik”. En Peter zal in zin (6) de woordgroep “Peter en Nienke” vervangen door “wij”. Zulke woorden verwijzen naar de spreker of naar een groep waar de spreker deel van is. We zeggen dat zulke woorden in de eerste persoon staan.

Woorden in de tweede persoon verwijzen naar de luisteraar of naar een groep waartoe de luisteraar behoort. Als iemand zin (5) tegen Peter zegt, dan zal hij “Peter” vervangen door “jij”. En als iemand zin (6) tegen Peter zegt, dan zal hij “Peter en Nienke” door “jullie” vervangen. Dat zijn namelijk persoonlijke voornaamwoorden in de tweede persoon.

Woorden in de derde persoon verwijzen naar andere personen dan de spreker of de luisteraar. Als Peter en Nienke niet deelnemen aan het gesprek waarin zin (5) voorkomt, dan zal de spreker “Peter” door “hij” vervangen. En in zin (6) zal hij “Peter en Nienke” door “zij” vervangen. Dat zijn namelijk persoonlijke voornaamwoorden in de derde persoon.

De gebruikelijkste Standaardnederlandse persoonlijke voornaamwoorden zijn:eerste persoon:enkelvoud: ik, me, mijmeervoud: wij, we, ons

tweede persoon:

enkelvoud: jij, je, jou, u, gij, ge

meervoud: jullie, je, u, gij, ge

derde persoon:

enkelvoud: hij, ie, hem, zij, ze, haar, het

meervoud: zij, ze, hun, hen

Wederkerende voornaamwoorden

Je hebt gezien dat persoonlijke voornaamwoorden nooit verwijzen naar iets dat in hun eigen hoofd- of bijzin al genoemd is. Met wederkerende voornaamwoorden is het precies andersom: die verwijzen altijd naar iets dat al genoemd is in hun eigen hoofd- of bijzin. Je ziet het verschil tussen de beide soorten voornaamwoorden in zin (1) en (2):

(1) Jan scheert hem.

(2) Jan scheert zich.

De voornaamwoorden zijn dikgedrukt. In zin (1) staat het persoonlijk voornaamwoord “hem”. Dat kan naar elke man op aarde verwijzen, behalve naar Jan. En in zin (2) staat het wederkerend voornaamwoord “zich”. Dat kan alleen maar verwijzen naar Jan omdat die in dezelfde hoofdzin wordt genoemd.

Ik geef je nog een voorbeeld om duidelijk te maken dat het in een bijzin op dezelfde manier werkt. Kijk maar naar zin (3) en (4):

(3) Jan wil dat Piet hem scheert.

(4) Jan wil dat Piet zich scheert.

In (3) staat de bijzin “dat Piet hem scheert” met het persoonlijk voornaamwoord “hem”. Dat kan niet naar Piet verwijzen, want die wordt in dezelfde bijzin genoemd. “Hem” kan wel verwijzen naar Jan of naar een willekeurige andere man.

In (4) staat het wederkerend voornaamwoord “zich”. Dat kan alleen maar verwijzen naar Piet, die in dezelfde bijzin wordt genoemd.

Het wederkerend voornaamwoord kan overal in de zin voorkomen, maar het kan nooit het onderwerp vervangen. Kijk maar naar de onderstaande zinnen:

(5) Marie bijt zichzelf. (“zichzelf” is lijdend voorwerp)

(6) Marie geeft zichzelf een cadeautje. (“zichzelf” is meewerkend voorwerp)

(7) Marie denkt aan zichzelf. (“zichzelf” is voorzetselvoorwerp)

(8) Marie is met zichzelf in gesprek. (“zichzelf” is bijwoordelijke bepaling)

(9) FOUT: Zichzelf loopt over straat. (“zichzelf” kan nooit onderwerp van de zin zijn)

Datgene waarnaar een wederkerend voornaamwoord verwijst, hoeft niet altijd direct in de zin te staan. Het mag ook worden vervangen door een persoonlijk voornaamwoord. Daardoor zijn (10) en (11) beide goed:

(10) Marie denkt aan zichzelf.

(11) Zij denkt aan zichzelf.

Het Standaardnederlands heeft de volgende wederkerende voornaamwoorden:eerste persoon:enkelvoud: mij, mijzelf, me, mezelfmeervoud: ons, onszelf

tweede persoon:

enkelvoud: jou, jouzelf, je, jezelf, u, uzelf, zich, zichzelf

meervoud: jullie, julliezelf, je, jezelf, u, uzelf, zich, zichzelf

derde persoon:

enkelvoud: zich, zichzelf

meervoud: zich, zichzelf

Je ziet dat sommige wederkerende voornaamwoorden er net zo uit zien als persoonlijke voornaamwoorden. Toch kun je ze makkelijk uit elkaar houden als je weet wanneer je welk soort voornaamwoord gebruikt. Kijk als voorbeeld maar naar zin (10) en zin (11).

(10) De kapper scheert me.

(11) Ik scheer me.

In zin (10) is “me” een persoonlijk voornaamwoord. Het verwijst namelijk naar iemand die niet in dezelfde zin wordt genoemd. In (11) is “me” een wederkerend voornaamwoord omdat het verwijst naar de “ik” die in dezelfde zin wordt genoemd.

Je kunt achter wederkerende voornaamwoorden bijna altijd “-zelf” plakken. Bij persoonlijke voornaamwoorden lukt dat niet.

Wederkerige voornaamwoorden

Het Standaardnederlands heeft als wederkerige voornaamwoorden “elkaar”, “mekaar” en “elkander”. Net als wederkerende voornaamwoorden vervangen ze iets dat in dezelfde hoofd- of bijzin wordt genoemd. Toch is er een verschil. Dat kun je zien aan zin (1) en (2) hieronder:

(1) Jan en Piet bijten zichzelf.

(2) Jan en Piet bijten elkaar.

Zowel “zichzelf” in zin (1) als “elkaar” in zin (2) verwijst naar “Jan en Piet”. Toch betekenen de twee zinnen niet hetzelfde. Zin (1) betekent namelijk: “Jan bijt Jan en Piet bijt Piet”, terwijl zin (2) betekent: “Jan bijt Piet en Piet bijt Jan”. In beide zinnen zijn Jan en Piet bijters en in beide zinnen worden Jan en Piet gebeten, mar als bijter en gebetene dezelfde zijn, gebruik je een wederkerend voornaamwoord, terwijl je een wederkerig voornaamwoord gebruikt als bijter en gebetene verschillende personen zijn.

Iets ingewikkelder is het om te begrijpen waarom er in een zin zoals (3) een wederkerig voornaamwoord staat.

(3) Alle kinderen interviewen elkaar.

Het wederkerig voornaamwoord “elkaar” vervangt hier “alle kinderen”. Maar wat betekent nu precies de zin “alle kinderen interviewen alle kinderen”? Die betekent niet: Jantje interviewt Jantje, Pietje interviewt Pietje, Marietje interviewt Marietje enz. In dat geval zou je zeggen: “Alle kinderen interviewen zichzelf”. Maar bij “Alle kinderen interviewen elkaar” kan Jantje elk ander kind interviewen, maar niet zichzelf. Pietje kan elk kind interviewen, maar niet Pietje. En Marietje kan elk kind interviewen zolang het niet Marietje is.

Nog wat ingewikkelder wordt het met zin (4):

(4) Alle blokken liggen op elkaar.

Die zin betekent “alle blokken liggen op alle blokken”, maar wat bedoelen we daarmee? Niet dat blok A op blok A ligt, blok B op blok B, blok C op blok C enz. Blok A ligt op blok B en op blok C, terwijl blok B op blok C ligt.

Vragende voornaamwoorden

Zoals alle voornaamwoorden, staan ook vragende voornaamwoorden voor iets in de plaats. Alleen weet de spreker niet wat dat is. Stel dat zin (1) waar is, maar dat de spreker dat niet weet.

(1) Jan woont in Amsterdam.

De spreker kan “in Amsterdam” dan vervangen door een vragend voornaamwoord. Een vragend voornaamwoord is een vraag aan de luisteraar om te vertellen waar het vragend voornaamwoord nou precies voor in de plaats staat. Meestal verplaatsen we het vragend voornaamwoord helemaal naar het begin van de zin. Zin (2) laat dat zien.

(2) Waar woont Jan?

Als een vragend voornaamwoord in een bijzin voorkomt, dan verplaatsen we het soms naar het begin van die bijzin, maar meestal helemaal naar het begin van de hoofdzin. Dat kun je zien als je in zin (3) de woordgroep “in Amsterdam” vervangt door het vragend voornaamwoord “waar”.

(3) Piet vertelt dat Jan in Amsterdam woont.

Dat wordt soms:

(4) Piet vertelt dat Jan waar woont?

Maar veel vaker:

(5) Waar vertelt Piet dat Jan woont?

De meest voorkomende vragende voornaamwoorden in het Nederlands zijn: wie, wat, waar, wanneer, waarom, hoe.Als het vragend voornaamwoord na een voorzetsel komt, dan vervangen we die twee samen meestal door een zogenaamd voornaamwoordelijk bijwoord. In een voornaamwoordelijk bijwoord komt altijd de letter R voor. Daarom noemen we voornaamwoordelijke bijwoorden ook wel R-voornaamwoorden. Hieronder zie je een paar voorbeelden:met + wat -> waaRmee (“Waarmee heb je dat blik geopend?”)

van + wat -> waaRvan (“Waarvan is dat afhankelijk?”)

door + wat -> waaRbij (“Waardoor is hij steeds te laat?”)

onder + wat -> waaRachter (“Waaronder ligt dat boek?”)

R-voornaamwoorden kun je vrij makkelijk in twee stukken knippen. Het voorzetseldeel staat dan op de plaats van datgene dat vervangen wordt, terwijl het stuk met de R erin naar voren wordt verschoven. Een paar voorbeelden:

Waar heb je dat blik mee geopend?

Waar ligt dat boek onder?

P.S. Niet iedereen noemt de woorden “waar”, “waarom” en “hoe” voornaamwoorden. Veel taalkundigen noemen ze bijwoorden. Als compromis is wel de naam “bijwoordelijk voornaamwoord” voorgesteld.
Onbepaalde voornaamwoorden

Soms kan of wil de spreker niet precies duidelijk maken waarnaar hij precies verwijst. Hij kan dan een zogenaamd onbepaald voornaamwoord gebruiken. In de zinnen hieronder staan de onbepaalde voornaamwoorden vetgedrukt.

(1) Ik moest alles alleen doen.

(2) Waar is iedereen?

(3) Ik ben inderdaad iemand leren kennen.

Veelvoorkomende onbepaalde voornaamwoorden in het Nederlands zijn: iets, iemand, ergens, niets, niemand, nergens, alles, iedereen, overal.

P.S. Niet iedereen noemt de woorden die verwijzen naar een plaats voornaamwoorden: veel taalkundigen noemen “ergens”, “nergens” en “overal” bijwoorden. Als compromis is wel de naam “bijwoordelijk voornaamwoord” voorgesteld.
Aanwijzende voornaamwoorden

Er zijn twee soorten aanwijzende voornaamwoorden. Je hebt aanwijzende voornaamwoorden die iets vervangen waar de spreker letterlijk naar wijst. Zulke aanwijzende voornaamwoorden noemen we deiktisch. Dat komt van het Griekse woord voor “wijzen”. Een paar voorbeelden van deiktische aanwijzende voornaamworoden vind je in de onderstaande zinnen.

(1) Daar woon ik. (Spreker wijst naar een huis.)

(2) Hier komt mijn nieuwe winkel te staan. (Spreker wijst naar een stuk grond.)

(3) Dat is Peter. (Spreker wijst een persoon aan.)

(4) Dit vind ik een lekker toetje. (Spreker wijst een verpakking aan.)

Je hebt ook terugverwijzende aanwijzende voornaamwoorden. Die staan niet in de plaats van iets dat de spreker aanwijst, maar van iets dat al eerder is genoemd. Hieronder zie je een paar voorbeelden.

(5) Mijn vrouw is geboren in Groningen. Dat is een leuke stad.

(6) We bespreken vandaag heksenverbrandingen. Hierover is veel te vertellen.

(7) We bespreken vandaag heksenverbrandingen. Hier is veel over te vertellen.

Je ziet in zin (6) en (7) dat aanwijzende voornaamwoorden ook voornaamwoordelijke bijwoorden kunnen zijn, net als vragende voornaamwoorden.

Soms staan aanwijzende voornaamwoorden voor een zelfstandig naamwoord, zoals in zin (8) en (9):

(8) Ik woon in dat kleine huisje. (Spreker wijst naar een huis.)

(9) Ken je Amsterdam? Die stad is echt fantastisch!

In zulke zinnen staan aanwijzende voornaamwoorden nergens voor in de plaats. Eigenlijk zouden we ze helemaal geen voornaamwoorden moeten noemen. Taalkundigen doen dat ook meestal niet meer, maar op school noemen we nog wel zo.

In het Standaardnederlands komen de volgende aanwijzende voornaamwoorden voor: dit, dat, deze, die, hier, daar, zo

P.S. Niet iedereen noemt de woorden “hier”, “daar” en “zo” voornaamwoorden. Sommige taalkundigen noemen ze bijwoorden. Als compromis is wel de naam “bijwoordelijk voornaamwoord” voorgesteld.
Betrekkelijke voornaamwoorden

Soms willen we over een woord of woordgroep twee dingen vertellen. Dan willen we bijvoorbeeld de betekenis van zin (1) en van zin (2) overbrengen.

(1) In Londen woont koningin Elizabeth.

(2) Koningin Elizabeth kan goed schilderen.

We hebben verschillende mogelijkheden om die twee zinnen wat minder omslachtig te maken. We kunnen de woordgroep “koningin Elizabeth” in zin (2) namelijk vervangen door een persoonlijk voornaamwoord (zoals in voorbeeld 3) of een aanwijzend voornaamwoord (zoals in voorbeeld 4).

(3) In Londen woont koningin Elizabeth. Zij kan goed schilderen.

(4) In Londen woont koningin Elizabeth. Die kan goed schilderen.

We kunnen van de tweede zin ook een bijzin maken en die aan de eerste vastplakken. Als we dat doen, moeten we een ander soort voornaamwoord gebruiken, namelijk het betrekkelijk voornaamwoord. Dat vervangt in de bijzin iets wat in de gehele zin al eens is genoemd. Zin (5) laat zien hoe dat werkt. Het betrekkelijk voornaamwoord is vetgedrukt.

(5) In Londen woont koningin Elizabeth, die goed kan schilderen.

De hoofdzin en de bijzin geven nu samen wat uitgebreidere informatie over koningin Elizabeth dan de hoofdzin doet. We noemen zo’n bijzin daarom een uitbreidende bijzin.

Je hebt ook een ander type bijzin met daarin een betrekkelijk voornaamwoord: de beperkende bijzin. Daarin verwijst het betrekkelijk voornaamwoord naar iets dat al genoemd is. Dat is altijd een groep mensen of dingen. De informatie in de bijzin maakt die groep kleiner. Dat klinkt ingewikkeld, maar zin (6) kan het je duidelijk maken.

(6) Kennen jullie een man die goed kan schilderen?

In de bijzin “die goed kan schilderen” verwijst “die” naar “een man”, maar de bijzin geeft geen extra informatie over “een man”. Je kunt (6) niet vervangen door (7):

(7) Kennen jullie een man? Een man kan goed schilderen.

Met de bijzin wil je de groep van alle personen die je met “een man” kunt bedoelen verkleinen. Je wilt alleen weten of de aangesproken personen een man kennen die goed kan schilderen.

Ik geef je nog een paar zinnen met daarin vetgedrukt de betrekkelijke voornaamwoorden.

Allereerste een paar zinnen met uitbreidende bijzinnen:

(8) Daar woont de minister-president, die van dropjes houdt.

(9) Bij de bushalte stond een leuk meisje, dat een rode muts op had.

(10) Dit is mijn hond, waar ik veel van houd.

(11) Ze wilde terug naar haar geboortedorp, waar ze al veertig jaar niet was geweest.

(12) Naast mij woont mijn bejaarde buurman, voor wie ik wel eens boodschappen doe.

Nu een paar beperkende bijzinnen:

(13) Daar woont de minister die veel van dropjes houdt.

(14) Ik houd het meest van het meisje dat een rode muts op heeft.

(15) Dit is de hond waar ik het meest van houd.

(16) Ze wilde in haar vakantie dorpjes bezoeken waar nog nooit een Europeaan was geweest.

(17) Ik ken verschillende mensen voor wie ik wel eens boodschappen doe.

De gebruikelijkste betrekkelijke voornaamwoorden in het Nederlands zijn: die, dat, wie, wat, waar, welke

Bezittelijke voornaamwoorden

Ik sluit af met de bezittelijke voornaamwoorden. Die zijn heel makkelijk. Ze vervangen een naam of woordgroep in de tweede naamval (dus eindigend op -s) of met “van” ervoor. Meestal staat het bezittelijk voornaamwoord voor een zelfstandig naamwoord, dus op een andere plaats dan datgene wat het vervangt. Hieronder zie je een paar voorbeelden.

(1) Dat is zijn tas. (“zijn” staat hier bijvoorbeeld in de plaats van “Peters”)

(2) Heb je mijn vader gezien? (“mijn” staat in de plaats van “van de spreker”)

(3) Is België haar geboorteland? (“haar” staat in de plaats van bijvoorbeeld “Goedeles”)

(4) Zie je hun huis al? (“hun” staat hier bijvoorbeeld in de plaats van “van Peter en Goedele”)

Bezittelijke voornaamwoorden kunnen ook vragend zijn. We noemen ze dan vragende bezittelijke voornaamwoorden. In zin (5) zie je er een vetgedrukt:

(5) Wiens huis is dat?

Bezittelijke voornaamwoorden kunnen ook betrekkelijk zijn. We noemen ze dan betrekkelijke bezittelijke voornaamwoorden. In zin (6) zie je er een vetgedrukt:

(6) Dat is de man wiens huis ik geschilderd heb geschilderd.

De bekendste persoonlijke voornaamwoorden in het Nederlands zijn:
eerste persoon:enkelvoud: mijn, m’n, memeervoud: ons, onzetweede persoon:enkelvoud: jouw, je, uwmeervoud: jullie, uw

derde persoon:

enkelvoud: zijn, z’n, haar, d’r

meervoud: hun

———-

Bryk

Als ik eraan toekom, behandel ik hier elke week een leuk
woord. Deze week is dat “bryk”.

“Bryk” dekt de betekenis van verschillende Nederlandse
woorden. Het kan worden gebruikt voor “schuin” of
“scheef”, meestal met een negatieve bijbetekenis:

– De Aldehou stiet bryk. (De Oldehove staat scheef.)

– Dat húske hinget wat bryk. (Dat huisje hangt wat
schuin.)

Ook allerlei lichamelijke afwijkingen kunnen met “bryk”
worden omschreven:

– Dat âldwyfke is frijwat bryk. (Dat oude vrouwtje is
erg krom.)

– De holle stiet him bryk op ‘e romp. (Zijn hoofd
staat niet recht op zijn nek.)

– Hy stiet wat bryk op ‘e fuotten. (Hij staat wat
onelegant op zijn benen.)

– Hy rint wat bryk. (Hij loopt wat kreupel.)

– Wat moatst mei sa’n bryk hynder? (Wat moet je met
zo’n eenheupig paard?)

Soms kun je “bryk” gebruiken voor “onvolmaakt”,
“gebrekkig”:

– Protsje brike bakstiennen te keap! (Voorraadje
onvolmaakte bakstenen te koop!)

– Se frege yn bryk Ingelsk wêr’t it plysjeburo wie.
(Ze vroeg in gebrekkig Engels waar het politiebureau
was.)

– Se praat wat bryk. (Ze heeft een spraakgebrek.)

In veel gevallen kan “bryk” ook “raar”, “vreemd”, “gek”
betekenen, zowel in positieve als in negatieve zin:

– Sa bryk haw ik it noch noait hân. (Zo vreemd heb ik
het nog nooit beleefd.)

– Polityk is in brike boel. (Politiek is een rare
boel.)

– Hy luts in brike bek. (Hij trok een gekke bek.)

– Hy hat fan dy brike setten. (Hij kan heel grappig
doen.)Als karaktereigenschap van mensen kun je “bryk”
niet gebruiken. Gebruik dan “gek” of “nuver”:

– Wat in gekke/nuvere kearel is dat. (Wat een gekke
kerel is dat.)

Als je “bryk” wilt versterken, kun je zeggen “fermaarde
bryk”:

– Pake kin fermaarde bryk út ‘e hoeke komme. (Opa kan
erg grappig uit de hoek komen.)

Je kunt vergelijkingen maken met een “putheak” (puthaak),
“hispel” (haspel), “kroade” (kruiwagen), teapert (niet
bij elkaar passende kop-en-schotel) of met de
“Aldehouster toer” (Oldehove):

– Syn Frysk is sa bryk as in putheak. (Zijn Fries is
erg slecht.)

– Dy kearel is sa bryk as in hispel. (Die kerel is
ernstig vergroeid.)

– Dy nije kajút liket sa bryk as in kroade. (Die
nieuwe dakkapel lijkt erg scheef te staan.

(Skreaun foar kursisten Frysk, earder ferskynd op Edufrysk)
———-

Mei

Het woord van deze week is ‘mei’. Dat woord wordt in het
grootste deel van Friesland uitgesproken met de ‘ai’-
klank van ‘mais’. In de Wouden gebruiken ze de ‘ij’-klank
van ‘tijd’ of de ‘ee’-klank van ‘zee’.

‘Mei’ kan in het Nederlands worden vertaald als ‘met’ of
als ‘mee’. Van beide geef ik een paar voorbeelden:

– Wolsto ek ierdbeien mei slachrjemme? (Wil je ook
aarbeien met slagroom?)

– Wat is der mei Willem te rêden? (Wat is er met
Willem aan de hand?)

– Komst moarn ek mei nei beppe? (Kom je morgen ook
mee naar oma?)

– Nynke mocht net meidwaan. (Nynke mocht niet
meedoen.)

In het Nederlands kun je heel goed ‘met’ en ‘mee’ in
één zin gebruiken. Dat wil in het Fries niet zo
makkelijk. Friezen laten dan meestal ‘mei’ in de
betekenis van ‘mee’ weg:
– Leo gong mei syn mem. (Leo ging met zijn moeder
mee.)

Soms wordt de betekenis van ‘mei’ meer door het
Nederlandse ‘ook’ afgedekt:

– Alles is fleurich, ik bin it mei. (Alles is
vrolijk, ik ben het ook.)

‘Mei’ kan ook ‘tegelijkertijd’ betekenen:

– Robert prûste en mei gong it ljocht út. (Robert
nieste en tegelijkertijd ging het licht uit.)

Als voegwoord wordt ‘meidat’ of ‘mei’t’ in drie
betekenissen gebruikt: ‘op het moment dat’, ‘doordat’ en
‘omdat’:

– Mei’t Robert prûste, gong it ljocht út. (Op het
moment dat Robert nieste, ging het licht uit.)

– Mei’t Robert op it knopke drukte, gong it ljocht
wer op. (Doordat Robert op het knopje drukte, ging het
licht weer aan.)

– Mei’t Robert graach wat sjen woe, die er it ljocht
op.” (Omdat Robert graag wat wilde zien, deed hij het
licht aan.)

“Dat giet dermei” wordt gebruikt om aan te geven dat
de spreker iets waardeert: “Ierdbeien mei slachrjemme,
dat giet der mar mei!” of “Lekker yn de sinne lizze, dat
giet dermei!”

(Skreaun foar kursisten Frysk, earder ferskynd op Edufrysk)
———-

Min

Het woord van deze week is “min”. Dat heeft een hele
brede betekenis. In veel gevallen dekt “min” het
Nederlandse “slecht” af, zoals in de volgende
voorbeelden:

– Jaap hat in min sifer helle. (Jaap heeft een
slecht cijfer gehaald.)
– Ik fiel my min. (Ik voel me slecht.)
– It is hjoed min waar. (Het is vandaag slecht
weer.)
– It wiist min mei him. (Het ziet er slecht voor hem
uit.)
– Dêr kin ik min oer. (Daar kan ik slecht tegen.)
– Dat wie in minne beurt foar Abe. (Dat was een
slechte beurt voor Abe.)

“Slecht” van karakter wordt meestal als “ferkeard”,
“boas” of “raar” vertaald. Als naamwoordelijk deel van
het gezegde kun je “min” in die betekenis niet goed
gebruiken:

– Ast soks dochst, moatst wol ferkeard wêze. (Als je
zoiets doet, moet je wel slecht zijn.) Je kunt “min” wel
attributief gebruiken:
– Dat is in minne kearel. (Dat is een slechte
kerel.)

Heel vaak verwijst “min” naar een slechte gezondheid.
Soms kun je het met “ziek” vertalen:

– Ik bin min op ‘e lea. (Ik voel me ziek/moe.)
– Se wie sa min as pudding. (Ze voelde zich
beroerd.)
– Beppe is min op ‘e gong. (Oma loopt moeilijk.)

Vaak wordt “min” gebruikt om afkeuring aan te geven, ook
waar het Nederlandse “slecht” niet kan worden gebruikt:

– Dat wie in minne streek! (Dat was een lage/gemene
streek.)
– Sok wurk is my te min. (Zulk werk is beneden mijn
waardigheid.)
– Hy makket syn buorman min. (Hy spreekt kwaad van
zijn buurman.)
– Rauwe beane, minder iten is der net. (Rauwe bonen,
iets viezers is er niet.)

“Te min” is de Friese uitdrukking voor “te weinig”. Het
woord “weinig” in andere contexten is moeilijk te
vertalen. Meestal wordt “in bytsje” (een beetje) of “net
folle” (niet veel gebruikt). In de betekenis “weinig”
komt “min” ook voor in:

– min ofte mear (min of meer)
– sa min mooglik (zo weinig mogelijk)

(Skreaun foar kursisten Frysk, earder ferskynd op Edufrysk)
———-

Infinitieven

Dit is een stukje voor de liefhebbers. Wie er nog niet
aan toe is om zo diep te graven, kan het gerust
overslaan.

Het Fries heeft twee infinitieven: het eerste type
eindigt op een -e. Dan is er ook nog een type dat eindigt
op een -n. Wanneer gebruiken we nu de infinitief op een –
n?

* Als het werkwoord als zelfstandig naamwoord wordt
gebruikt:
– It iten smakket wer lekker.
– Ik waard wurch fan al dat praten.

* Als er voor het werkwoord “te” staat:
– Se besocht om him te helpen.
– Ik gean in eintsje te rinnen.

* Als het werkwoord in het bereik van een hulpwerkwoord
van waarneming staat:
– Ik hear har sjongen.
– Hast him ek rinnen sjoen?

* Als het werkwoord in het bereik van de hulpwerkwoorden
gean/bliuwe/komme staat:
– Bliuw mar rêstich sitten.
– Gean dêr mar efkes sitten!
– Se kaam op ús ta rinnen.

* Als het werkwoord in het bereik van “hawwe” staat:
– Se ha op ‘e Lemmer in boatsje lizzen.
– Wêr hasto dyn strikken hingjen?

In overige gevallen gebruiken we de infinitief op -e:
– Ik wol in eintsje rinne.
– Sille wy hjoed mar kuierje?
– Op ‘e kompjûter wurkje kin hiel ferfelend wêze.
– Ite? Hoe sa ite? Hast no al wer honger?
– Yn it frije fjild kinne wy de hûn wol efkes drave
litte.

(Skreaun foar kursisten Frysk, earder ferskynd op Edufrysk)
———-

Fint/feint

Deze week behandel ik het duo “fint”/”feint”. Misschien
herinneren jullie je dat “feint” ook in het verhaal
“Teake”van Rink van der Velde voorkwam? Beide woorden
verwijzen naar een mannelijk persoon, maar er is wel
verschil in gebruik.

“Fint” wordt soms ook als “fent” uitgesproken en komt
grotendeels overeen met het Nederlandse “vent” – een
informeel woord voor “man” en synoniem met “kearel”
(Nederlands “kerel”). Het verkleinwoord “fintsje” heeft
meestal een negatieve bijbetekenis:

– Wat woe dy fint fan dy? (Wat wou die vent van je?)
– Bareld is in aardige fint. (Bareld is een aardige
vent.)
– Pak op, fint! (Duvel op, man!)
– Ik fyn dy Balkenende mar in nuver fintsje. (Ik vind
die Balkenende maar een raar ventje.)
– Dat lytse fintsje koe sachs in skiep risse. (Dat
kleine kereltje kon moeiteloos een schaap optillen.)
– Och rotfint, wat makkest my kjel! (O klojo, wat laat
je me schrikken!)

“Feint” komt in wat ouder Fries in dezelfde betekenis
voor, maar klinkt nu wat ouderwets als je het op die
manier gebruikt. Wel hoor je het af en toe nog als
aanspreekvorm van oudere mannen tegen een jongen of jonge
man:

– No feint, woe it wat? (Zo jongen, lukt het een
beetje?)
– Hee, grutte feint, koesto al allinnich fytse? (Hee,
grote jongen, kon jij al in je eentje fietsen?)

We vinden het woord “feintsje” voor “jonge man” nog in
het bekende liedje “in feintsje fan Menaam”. Voor wie het
niet kent: even googelen, dit hoort in Friesland net zo
zeer bij je culturele bagage als “Berend Botje” en “Ik
zag twee beren”!

“Feint” in de betekenis “jonge man” vinden we ook nog in
“feintejierren” (jonge jaren, zoals gezegd door/van een
man). Deodorant en andere geurtjes worden door meisjes
wel aangeduid als “feintsjelok” (lokmiddel voor
“feintsjes”). Jongens kunnen hun aftershaves etc.
betitelen als “famkelok” (lokmiddel voor meisjes).

Verder is “feint” de Friese vertaling van “knecht”.

– Sinteklaas komt mei syn feint út Spanje. (Sinterklaas
komt met z’n knecht uit Spanje.)
– Eartiids hie ús heit trije feinten. (Vroeger had mijn
vader drie knechten.)
– Dy boargemaster wie in poepefeint. (Die burgemeester
was een moffenknecht.)

Bij sommige beroepen overlappen de termen “knecht” en
“leerling” vanouds wat. Het Fries gebruikt in die
gevallen ook “feint”:

– Hy is dêr oait begûn as timmerfeint. (Hij is daar
ooit begonnen als timmermansknecht.)
– De bakkersfeint hie de bôlen te lang yn ‘e oven
litten. (De bakkersleerling had de broden te lang in de
oven laten zitten.)
– Ik krige twa knoffelige ferversfeinten oer de keamer,
wylst de baas sels yn ‘e auto siet te kofjedrinken. (Ik
kreeg twee onhandige leerling-schilders in de kamer,
terwijl de schilder zelf in de auto kofje zat te
drinken.)

Voor de opkomst van de loonbedrijven hadden rijke boeren
soms verschillende knechten in vaste dienst. Afhankelijk
van hun leeftijd en staat van dienst konden ze
verschillende “rangen” bekleden. Dat waren van laag naar
hoog: lytsfeint – mulfeint – grutfeint.

“Feint” is ook het woord voor “vriend” in een
liefdesrelatie. Het wordt tegenwoordig meestal vervangen
door “freon” of het Nederlandse “vriend”, maar is onder
oudere Friezen nog steeds in gebruik. Het kan liefkozend
als verkleinwoord worden gebruikt: “feintsje”.

– De nije feint fan ús Anke is in Grinzer. (De nieuwe
vriend van mijn dochter/zus Anke is een Groninger.)
– Hoe lang binne sy al feint en faam? (Hoe lang hebben
zij al verkering?)
– Nynke hat sa’n aardich feintsje. (Nynke heeft zo’n
leuk vriendje.)
– Fan learen komt neat mear, se sit allegeduerigen by
de feint. (Van leren komt niets meer, ze zit voortdurend
bij haar vriendje.)

Een “frijfeint” is een vrijgezelle man. De vrouwelijke
tegenhanger is “frijfaam”. Een oudere ongetrouwde man of
vrouw is een “âldfeint” of “âldfaam”. Inmiddels
uitgestorven is het woord “feintebrulloft” voor wat nu
“vrijgezellenfeest” heet. De vrouwelijke tegenhanger was
“fammebrulloft”. Ook wat ouderwets, maar bij oudere
Friezen nog in gebruik is “feintepine” voor
“liefdesverdriet” of “verlangen naar verkering” (bij een
meisje). Jongens hebben in zulke gevallen “fammepine”.

(Skreaun foar kursisten Frysk, earder ferskynd op Edufrysk)
———-

Heal

Deze week bespreek ik het woord “heal”. Dat dekt in veel
gevallen de betekenissen die het Nederlandse “half”
heeft. Een paar voorbeelden:

– De bern krigen elk in heale par. (De kinderen kregen
elk een halve peer.)
– Beppe mei foar heal jild mei de trein. (Oma mag voor
half geld met de trein.)
– It glês wie healfol. (Het glas was halfvol.)

“Heal” komt ook in allerlei samenstellingen voor. Soms
wijken die af van het Nederlandse gebruik. Vaak verandert
in samenstellingen de tweeklank van “heal” in -je-
(“breking”), maar lang niet altijd.

Met breking:
– It is healwei trijen. (Het is half drie.)
– It twadde healjier wie it dreechst. (Het tweede
halfjaar was het moeilijkst.)
– Hy hat in healsliten autootsje oanhannele. (Hij heeft
een tweedehands auto gekocht.)

Bij sommige sprekers met breking, bij andere zonder:
– Hy wie noch mar op healwei. (Hij was nog maar
halverwege.)
– Mei ik wol n healmingel piteroalje? (Mag ik een halve
liter petroleum?)
– Mei healmoanne binne de wjerwolven noch kûm. (Met
halve maan houden de weerwolven zich nog koest.)

Meestal zonder breking:
– Se praat wat healbekkich Ingelsk. (Ze spreekt gebroken
Engels.)
– Doch net sa healwiis! (Doe niet zo dwaas!)
– Kinst dat boesgroen it bêste ûnder in healwiete doek
strike. (Je kunt dat overhemd het beste onder een
vochtige doek strijken.)

“Heal” laat zich veel makkelijker dan in het Nederlands
met maatsaanduidingen combineren:

– It is healkertier oer sânen. (Het is 7 à 8 minuten
over zeven.)
– Dy tsiis kostet in euro it healpûn. (Die kaas kost in
euro per 250 gram.)
– In healmingelse flesse. (Een fles van een halve
liter.)

“Heal” als bijvoeglijk naamwoord betekent ook “een beetje
ziek” of “niet zo lekker”:
– Ik woe efkes ôfsizze, ik bin wat heal. (Ik wilde even
afzeggen, ik voel met niet zo lekker.)

Idioom met “heal”:
– As it heal kin … (Als het effe kan …)
– net heal (geheel niet: it woe net heal, hy fertroude it
net heal, se koe net heal fan bêd komme)
– heal wurk (slecht werk, slechte prestaties)

“Heal” wordt meer dan het Nederlandse “half” gebruikt als
versterking of verzwakking:
– Dat sinniget my mar heal. (Dat bevalt me niet zo.)
– Hy wie mar heal baas mear. (Hij was zijn gezag
grotendeels kwijt.)
– Se waard heal wei yn dy bontmantel. (Ze verdween
grotendeels in die bontmantel.)
– Ik bin heal fan doel om moarn nei Grins ta. (Ik speel
met de gedachte om morgen naar Groningen te gaan.)

Het tellen van halfjes ging in het Fries vanouds op de
volgende manier:
0,5 = in heal
1,5 = oarde heal (tweede half), oardel
2,5 = tredde heal (derde half), treddel
3,5 = fjirde heal (vierde half), fjirdel
enz.

Alleen “oardel” is nog in levend gebruik. De vormen voor
2,5 en hoger zijn in de spreektaal verouderd. Op schrift
worden ze soms nog wel gebruikt.

(Skreaun foar kursisten Frysk, earder ferskynd op Edufrysk)
———-

In psycholooch oer taal (3.3.2009)

Fan ’t wykein krige ik it boekje “Psychologie in een notendop” fan Frans Verstraten kado. It is in oanrieder, dêr wol ik mei begjinne: Verstraten beskriuwt heel helder in mannich capita selecta út de psychology.
Verstraten hat ek in haadstik skreaun oer taal. Dat is in tema dêr’t net allinnich taalkundigen, mar ek psychologen mei piele. It haadstik lit lykwols sjen hoe’t je útglide kinne as je krekt oer de râne fan je fakgebiet hinne geane.
Verstraten skriuwt op ‘e earste side fan it haadstik Taal en creatief denken: “Fonemen zijn de kleinste spraakgeluiden die iemand in een taal kan onderscheiden”. Dat is net korrekt formulearre en foar ien dy’t net wit wat fonemen binne is it ek net dúdlik. Hoe kin in spraaklûd lyts wêze?
Verstraten giet fierder: “Als baby’s geboren worden kunnen ze alle fonemen vocaliseren, onafhankelijk van waar ze geboren zijn. Na ongeveer zes à acht maanden treedt er een reductie op die te maken heeft met de taal waarmee het kind opgroeit […]” Dat is ek net korrekt. Lytse poppen meitsje wol allegear spraakklanken, mar hokker klanken oft ta ien foneem hearre, is ek ôfhinklik fan de taal/talen dy’t se oppikke. De lûden yn de Ingelske wurden ‘bed’ en ‘bad’ hearre foar in Ingelsman hearre ta ferskillende fonemen. Foar de measte Fryskpraters binne se farianten fan itselde foneem.
“Zo maken Japanners geen onderscheid tussen de r en de l” giet Verstraten fierder. Dat mei sa wêze, mar in yllustraasje fan de reduksje yn spraakklanken is it net. It is krekt in foarbyld fan foneemfoarming by lytse bern.
Wat fierderop besprekt Verstraten morfemen. Hy skriuwt dêrby: “Wordt ge- voor het werkwoord lopen geplaatst, dan krijgen we gelopen.” Dat sil gjin taalkundige mei him iens wêze. Ofslutende mulwurden (voltooid deelwoorden) wurde net ôflaat fan de ynfinityf. Fierders ferdielt Verstraten ‘zitten’ yn de morfemen ‘zit’ en ‘ten’. Utsoarte is it twadde morfeem net ‘ten’ mar ‘en’.
Fierders lit de term ‘syntax’ dy’t Verstraten in pear kear brûkt sjen dat er net mei de taalkundige terminology fertroud is. De Nederlânske term is ‘syntaxis’.
As Verstraten de Sapir-Whorf-hypoteze behannelet, besprekt er dat de Dani-stam yn Nij-Guinea mar twa kleurnammen hat, mar doch folle mear kleuren ûnderskiede kin. Hy presintearret dat as bewiis tsjin it idee dat taal it wrâldbyld bepaalt. It is lykwols gjin goed foarbyld, mei’t it ûnderskieden fan fariaasjes fan in kleur neat sizze oer it yndielen fan de wrâld yn twa kleurgroepen. In Fryskprater kin ek sûnder muoite twa soarten blau útinoar hâlde.
Ik wol net sizze dat in taalkundige it better docht as er de grûnslaggen fan psychologysk ûndersyk behannelje moat, mar it is doch al spitich dat der safolle flaterkes yn it boek slûpt binne.
Is it haadstik oer taal dêrmei in min haadstik? Ynhâldlik mankearret der krekt efkes tefolle oan, mar doch kinne likebruorren der in aardige earste yndruk fan de taalkunde mei krije. Verstraten makket syn lêzers al nijsgjirrich nei wat djipgeander ynformaasje. En sa gau as se dy opsykje, ha se wol yn ‘e gaten dat Verstraten net alles korrekt beskreaun hat.

(besprek fan haadstik 9 út: Verstraten, F. (2006), Psychologie in een notendop. 2e printinge. Amsterdam, Bert Bakker. Ferskynd yn de groep ‘taal’ op Edufrysk.)

———-

Replika (18.2.2009)

Hat de presidint fan Lytsewierrum in burd? Dy fraach is fansels net te beantwurdzjen, al sil lang net elkenien fuort yn ‘e gaten ha wêrom net. Wy geane der nammentlik stilswijend fan út dat in fraach ek altyd te beantwurdzjen is. It probleem mei de fraach hjirboppe is dat der in ûnwiere ûnderstelling yn sit, nammentlik dat Lytsewierrum in presidint hat.

Troch in fraach mei ûnwiere ûnderstellingen kin men it minsken aardich dreech meitsje. De sjoernalist dy’t in tsjinstanner fan kamerakontrôle freget: “Wêrom binne jo tsjin mear feilichheid?” giet út fan de ûnderstelling dat kamerakontrôle in foldwaande en in needsaaklik betingst is foar feilichheid. Besykje dêr as oerdondere politikus mar ris sa gau achter te kommen en der in antwurd op te jaan!

Fan ‘e wike seach ik hoe maklik oft in sjoernaliste de ferkearde ûnderstellingen oernaam hie fan ien dy’t se ynterviewe moast. In man út Skagen hat de arke neiboud dy’t Noach yn it Alde Testamint brûkt om de bisten fan ‘e sûndfloed te rêden. De bouwer is in kreasjonist en neamt syn skip “een replica van de echte ark”. No hie de sjoernaliste al sa tûk west om dat “echte ark” te skrassen, mar it wurd “replika” hie se stean litten. Yn “replika” sit lykwols de ûnderstelling dat der wat neiboud is dat echt bestiet (of bestien hat). Troch dat wurd oer te nimmen ferkundige de sjoernaliste ûnbewust histoaryske leagens. Ik ha har it ûnderstellingeferhaal útlein en doe hat se de formulearring feroare yn “it skip út it ferhaal fan de ark fan Noach”.
(ferskynd yn de groep ‘taal’ op Edufrysk)

———-

Twibak, twilling (17.2.2009)

Wendela Bonga wol yn 1952 noch ha dat “twibak” en “twilling” ferbasteringen binne fan “twabak” en “twaling”. Dêr kin fansels neat fan oan wêze. Wannear wurdt oait in a ta i ferbastere? Nee, wy ha hjir te krijen mei twa foarhinne konkurrearjende foarmen “twa” en “twi(e)”. De twadde brûke wy net mear, mar hy komt al noch foar yn allegear wurden lykas “twiljocht”, “twilûd” en ek “twiske(n)” – in âldere foarm fan “tusken” dy’t it op skrift noch lang folholden hat.

It Aldfrysk hie twa ferskillende telwurden mei de betsjutting “2”. It wurd “twa” waard brûkt by froulike en ûnsidige haadwurden. Dy foarm is no noch de gewoane. Foar manlike haadwurden waard “tween” of “tweer” brûkt. Dy foarm hat him ûntjûn ta “twie” of “twi”, krekt sa’t “heel” en “deel” har yn it part fan Fryslân ta “hiel” en “diel” ûntwikkele ha.

Yn it Noardfrysk besteane noch altyd twa wurden foar “2”. It Mooringer dialekt brûkt by froulike en ûnsidige wurden “tou” en by manlike wurden “twäär”. By de telwurden foar “1” en “3” besteane oars ek twa ferskillende foarmen: “ån” en “tra” foar manlike wurden, “iinj” en “tri” foar froulike. Mei it Sealterfrysk is it fan itselde lekken in pak. Dat hat foar froulik/ûnsidich: “een”, “two”, “tjo” en foar manlik “aan”, “twijn”, “trij”.

It geslachtsûnderskied is yn ús Frysk al heel lang fuort. Dêrtroch wie it net mear dúdlik hokker foarm oft wannear brûkt wurde moast. Dêrtroch ha “twa” en “twi(e)” lang njonkeninoar bestien, sûnder dat der in dúdlik systeem yn siet. Doe is “twi(e)” as los wurd ferdwûn. Mei’t Tamminga yn 1963 al fernaam dat guon “twabaksmerk” en “twaling” sizze, sil “twi(e)” úteinlik wol helendal it fjild romje moatte.

Hoe liket it ûnderwilens yn it Noardfrysk? Dêr is it systeem ek net mear stabyl. Heeltyd minder sprekkers brûke de manlike foarmen mear. Krekt lykas yn ús Frysk wint de froulike/ûnsidige foarm it.
(ferskynd yn de groep ‘taal’ op Edufrysk)

—

Veren veren veren … (28.12.2008)

Als achter vliegen vliegen vliegen, … Wenn hinter Fliegen Fliegen fliegen, … Google weet elk van deze herhaalzinnetjes meer dan duizend keer te vinden. Zijn er meer zinnetjes mogelijk met lange reeksen identieke woorden? Op de site van de Taalprof heb ik er laatst een paar geschreven. Het herhaalde woord erin is veren in drie betekenissen:

1. gemaakt van vogelveren (stoffelijk bijvoeglijk naamwoord, een veren kussen)
2. veerkrachtige stootdempers (meervoudig zelfstandig naamwoord, die auto heeft goede veren)
3. een stootdempende werking uitoefenen (overgankelijk werkwoord in de derde persoon meervoud, de met lucht gevulde zolen veren de voeten tijdens het lopen).
Je kunt dan veer(!)tien keer het woord veren gebruiken: Als onder veren veren veren veren veren, veren veren veren veren veren, veren veren veren veren en alle veren elkaar.

Voeg je nog een extra betekenis toe, dan kun je de reeks nog langer maken. Het vierde veren betekent dan:
4. veerboten (meervoudig zelfstandig naamwoord, Helgoland is met diverse veren te bereiken.

Maak je de regels iets losser en ga je niet op zoek naar een opeenvolging van gelijke woorden, maar naar een opeenvolging van gelijke klank- of tekenreeksen, dan kun je minimaal zesenenveer(!)tig keer veren achter elkaar gebruiken: Als veren veren veren veren bevatten en als onder veren veren veren veren veren, veren veren veren veren veren, veren veren veren veren, veren veren veren veren, veren veren veren veren, veren veren veren veren, veren veren veren veren, veren veren veren veren, veren verenveren veren verenveren, veren verenveren veren verenveren en alle veren veren en veren veren elkaar.

Wie heeft er meer ideeën om het oude vliegen vliegen vliegen door indrukwekkender reeksen gelijke woorden of strings te vervangen?

REACTIE

—

Online Fries leren met Edufrysk (23.12.2008)

Peter klikt met de muis op het kruisje boven “niget”. Daarmee slaat hij het woordje op in zijn eigen woordjesbak, met de Nederlandse vertaling “plezier” erbij. Peter komt uit Brabant en nu hij in Drachten woont, leert hij de Friese taal op Internet, met de nieuwe methode Edufrysk. Fatima gebruikt Edufrysk ook. Ze woont al wat langer in Friesland en je hoeft haar niet te vertellen wat “niget” betekent. Fatima verdiept zich vooral in de grammatica, om haar Fries te perfectioneren. Jelske spreekt al vanaf haar geboorte Fries. Zij gebruikt Edufrysk om haar moedertaal te leren schrijven. Een welgemeend “harrejasses” ontkomt haar als de computer aangeeft dat ze toch nog twee fouten in haar dictee heeft gemaakt.

Al sinds de jaren ’30 biedt de Afûk in Leeuwarden cursussen Fries aan. Er bestonden al korte en lange cursussen op verschillende niveaus, voor Nederlandstaligen en voor Friestaligen, in zelfstudie en in cursusgroepjes. Edufrysk is de eerste online-cursus. De cursus is gebouwd op een bibliotheek van honderden lange en korte teksten, aangevuld met uitleg en oefeningen. Verschillende soorten leerders kunnen er elk naar hun voorkeur gebruik van maken. Cursisten hoeven niet eens Nederlands te spreken, er is namelijk ook een Engelstalige versie van Edufrysk. Enkele tientallen kinderen en kleinkinderen van Friese emigranten in de Nieuwe Wereld leren er de taal van “pake en beppe” mee. Er is zelfs een klein hoekje bij Edufrysk om het in Duitsland gesproken Noordfries te leren. Dat kan echter alleen als je het Nederlandse Fries begrijpt, want de uitleg is in die taal.

Link naar Edufrysk

(artikeltje geschreven voor Arjan Hut, voor een taalgidsje van Friesland)

<

Kostenlose Homepage von BeepworldVerantwortlich für den Inhalt dieser Seite ist ausschließlich der
Autor dieser Homepage, kontaktierbar über dieses Formular!